Bernhard Schlink: «Όλγα»

Η Όλγα, Πολωνέζα με το όνομα της μάνας της, ήταν κόρη ενός φορτοεκφορτωτή άνθρακα και μιας πλύστρας. Ζούσαν σε μια φτωχογειτονιά, ενώ πιο πέρα απλωνόταν η περιοχή που οι κάτοικοί της ανήκαν σε μια ανώτερη κοινωνική/οικονομική τάξη. Από αυτά τα πλουσιόσπιτα η μητέρα της έπαιρνε καθημερινώς ρούχα, τα στερέωνε σαν μπόγο πάνω στο κεφάλι της, τα έπλενε και με τον ίδιο τρόπο τα επέστρεφε, πλυμένα και σιδερωμένα. Ο πατέρας της δεν έζησε για πολύ. Η δουλειά εξασθένησε τον οργανισμό του, αρρώστησε από τύφο και πέθανε. Ύστερα από μια εβδομάδα πέθανε και η μητέρα της. Τη μάζεψε μια καλόκαρδη γειτόνισσα και θα έμενε μαζί της, αν δεν μεσολαβούσε η γιαγιά της –από τη μεριά του πατέρα της– να τη διεκδικήσει, να σφραγίσει το σπίτι τους, να τη σταματήσει από το σχολείο και να την πάρει μαζί της στο Τιλσίτ. Από τότε δεν τα πήγαιναν καλά, με αποκορύφωμα όταν θέλησε να της αλλάξει το σλάβικο όνομά της, επειδή της θύμιζε τη μάνα της. Ήθελε να τη λέει Χέλγκα. Η Όλγα όμως δεν άκουγε στο όνομα αυτό και την ανάγκασε να την καλεί με το όνομά της. Όλγα! Τα πράγματα χειροτέρεψαν γι’ αυτήν όταν βρέθηκε στο χωριό με την ψυχρή και αυστηρή γιαγιά και τα παιδιά γύρω της που δεν έπαιζαν όπως στην πόλη, αλλά έλειπαν στα χωράφια για δουλειά. Στο μεικτό σχολείο όπου πήγαινε, έπεισε τον δάσκαλο να της δίνει βιβλία να διαβάζει. Αργότερα έμαθε να παίζει και αρμόνιο. Επίμονη και καταφερτζού, ήθελε να μάθει τα πάντα. Ήταν διαφορετική από τα άλλα παιδιά και ήθελε να γνωρίσει κάποιον εξίσου διαφορετικό.

Αυτό το διαφορετικό άτομο το βρήκε στον Χέρμπερτ. Παιδί μιας μεγαλοαστικής οικογένειας –γιος γαιοκτήμονα– που από μικρός ήθελε να τρέχει, να διανύσει όλες τις αποστάσεις, να γνωρίσει και να κυριεύσει τον κόσμο. Αν όχι αυτός, έστω η Γερμανία. Η αδελφή του, η Βικτωρία, είχε το απόμακρο και το συντηρητικό της αριστοκρατικής οικογένειάς τους. Και τα τρία παιδιά ήταν διαφορετικά από τα υπόλοιπα και αυτό τους έδινε μια ελευθερία που τους έκανε να μη συνειδητοποιούν πως είχαν αποδεχθεί τη μοναχικότητά τους. Αργότερα, στην εφηβεία τους, η Βικτώρια θεώρησε πως η Όλγα δεν ήταν του επιπέδου της για να τη συναναστρέφεται και απομακρύνθηκε. Το ίδιο πίστευε και ο πατέρας της, όταν ο Χέρμπερτ τού ζήτησε να την παντρευτεί. Του είχε μια άλλη νύφη, με την οποία θα πολλαπλασίαζε την οικογενειακή τους περιουσία. Όμως μεταξύ της Όλγας και του ονειροπόλου, φαντασιόπληκτου ταξιδιώτη και κατακτητή Χέρμπερτ αναπτύχθηκε ένας μοναδικός έρωτας. Η Όλγα, δασκάλα πια, ήταν μια αγέρωχη, τρυφερή, υπομονετική, ακούραστη, εμπνευσμένη, ανατρεπτική και γεμάτη ελευθερία προσωπικότητα με βαθιά αίσθηση και πολιτικό κριτήριο για ό,τι συνέβαινε γύρω τους.

Τα τρία αυτά παιδιά ζωντανεύει στο βιβλίο του Όλγα ο Μπέρνχαρντ Σλινκ, δίνοντας τα τρία διαφορετικά πρόσωπα της Γερμανίας. Μέσα από αυτά αφήνει να φανεί ο συντηρητισμός, ο κοινωνικός αποκλεισμός και ο οικονομικός ρατσισμός της αριστοκρατίας, μέσα από τον πατέρα και την αδελφή του Χέρμπερτ και όχι μόνο. Ο ίδιος ο Χέρμπερτ –κατά τη γενοκτονία των Χερέρο της Νοτιοδυτικής Αφρικής– μπολιάζεται με το όνειρο της εδαφικής και οικονομικής επεκτατικότητας και κατάκτησης του κόσμου από τη Γερμανική «Αυτοκρατορία» μέσω των αποικιών και της εκμετάλλευσης της γης. Η αίσθηση του Χέρμπερτ για τη διαφορετικότητα και την ανωτερότητα και ως προς το χρώμα του δέρματος των Γερμανών μοιάζει να είναι μια δικαιολογία ή, το σημαντικότερο, ο εντοπισμός της αφορμής για το από πού ξεκίνησε αργότερα η αλαζονεία της άριας φυλής, του ρατσισμού και του ναζισμού, του Γερμανικού Ράιχ.

Η γραφή του, εμπνευσμένη και συμπαγής, μεταφέρει τον αναγνώστη του σε αυτό που θέλει να του δείξει και, λόγω της σοβαρότητας με την οποία τον μεταχειρίζεται, τον κατακτά από την πρώτη σελίδα.

Τον Μπέρνχαρντ Σλινκ τον έχουμε δει και στο Διαβάζοντας στη Χάννα (μτφρ. Ιάκωβος Κοπερτί, Κριτική 1998) να απολογείται για το Ολοκαύτωμα και τη συλλογική ενοχή της Γερμανίας απέναντι στην παγκόσμια κοινότητα, προβάλλοντας ωστόσο κατά τη δίκη το επιχείρημα/άλλοθι για τον απλό λαό μέσω της Χάννα: «Εμείς εκτελούσαμε εντολές». Τον είδαμε στις Ερωτικές αποδράσεις (μτφρ. Ιάκωβος Κοπερτί, Κριτική 2000) να προτείνει να μην αποδοθούν άλλο πια ευθύνες για το Ολοκαύτωμα και στην τρίτη γενιά. Ενώ τώρα στο μυθιστόρημά του Όλγα –μοιάζει σαν πολιτική τριλογία με τα δύο προαναφερθέντα βιβλία– μέσω της πρωταγωνίστριάς του έρχεται να μας δείξει πως ο πυρήνας της Γερμανίας –ο λαός– ο ασυμβίβαστος, που δεν είχε εμπλακεί με οικονομικά και επεκτατικά συμφέροντα, παρέμενε ιδεολόγος, με πολιτική αίσθηση, ανθρώπινος και ταυτόχρονα εμπρηστικός. Και αυτό το κάνει στο βιβλίο του και με την τελευταία πράξη της Όλγας.

Ωστόσο, το βιβλίο του αυτό έχει και μια πρόσθετη αξία, διότι ο συγγραφέας, μέσω της Ιστορίας της Γερμανίας από το 1871 με τον γαλλογερμανικό πόλεμο, διατρέχει και τα παγκόσμια γεγονότα μέχρι σήμερα. Κάνοντας αυτή την ιστορική αναδρομή, σαν να εντοπίζει και να υπενθυμίζει ταυτόχρονα τα κοινά σημεία που αναβιώνουν και γιγαντώνουν τον ρατσισμό και τον ναζισμό, ο οποίος δείχνει να εξαπλώνεται ραγδαία σήμερα. Και αναβιώνοντας, μέσα στις σελίδες του, τα γεγονότα του χθες κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, για να αποφύγουμε την επανάληψή τους. Γεγονότα τα οποία με φρίκη κατέγραψε στη μνήμη μας η Ιστορία. Με αποτέλεσμα, να γράψει ένα βιβλίο –που πρέπει να το διαβάσουν όλοι, για την απόσταση που διατηρεί από τα γεγονότα η γραφή του– ιστορικό και ταυτόχρονα πολιτικό, εναντίον του ρατσισμού και του πολέμου, στο οποίο οι ήρωές του υπήρξαν όλοι θύματα πολέμου, ακόμη και εκτός πεδίου μάχης.

Κάθε βιβλίο που καταθέτει ο Μπέρνχαρντ Σλινκ, λόγω της νομικής του ιδιότητας, έχει την αρτιότητα της δομής μιας πολιτικής απολογίας και υπεράσπισης συγχρόνως. Όλα, ακόμη και αυτά που αποσιωπά, είναι στοιχεία που δομούν και συμπληρώνουν την αρχιτεκτονική του κειμένου, χωρίς τίποτα να μένει μετέωρο ή περιττό. Η γραφή του, εμπνευσμένη και συμπαγής, μεταφέρει τον αναγνώστη του σε αυτό που θέλει να του δείξει και, λόγω της σοβαρότητας με την οποία τον μεταχειρίζεται, τον κατακτά από την πρώτη σελίδα. Δίνει ζωντάνια και αληθοφάνεια στην αφήγησή του, επιστρατεύοντας υπαρκτές μάχες και προσωπικότητες, π.χ. τους Χερέρο, ενώ στον Χέρμπερτ, τον πρωταγωνιστή του, δίνει στοιχεία από την προσωπικότητα του Herbert Schröder-Stanz, ο οποίος χάθηκε στις εξερευνήσεις του Βόρειου Πόλου. Πάντα διαχειρίζεται τα αληθινά γεγονότα και το θέμα του με μεγάλη μαεστρία, αφήνοντας την ανατροπή στο τέλος, να ολοκληρώσει και να συμπληρώσει τα κενά τα οποία εσκεμμένα άφησε.

photo Bernhard Schlink Το μυθιστόρημα Όλγα έχει μεταφραστεί από τον Απόστολο Στραγαλινό. Ο ρόλος του μεταφραστή είναι ίδιος με τον ρόλο του λιθογράφου στην gravure. Είναι και αυτός, όπως ο ζωγράφος, εξίσου δημιουργός. Ενσωματώνει την τέχνη του σε αυτήν του συγγραφέα και, χωρίς να μετέχει, τον αφήνει να συνομιλήσει με τον αναγνώστη χωρίς κανέναν φραγμό. Η βαθιά γνώση του Απόστολου Στραγαλινού πάνω στη γλώσσα κάνει το κείμενο να ρέει, αφήνοντας ταυτόχρονα την αύρα του συγγραφέα να διαχέεται στις σελίδες. Αυτός είναι ο ρόλος του μεταφραστή: ουσιαστικός και αφανής.