James Baldwin: «Το δωμάτιο του Τζοβάνι»

«Στέκομαι στο παράθυρο αυτού του μεγάλου σπιτιού στον νότο της Γαλλίας καθώς πέφτει η νύχτα, η νύχτα που με οδηγεί στο πιο τρομερό πρωινό της ζωής μου». Ποιητικό, ρεαλιστικό, με έναν ιδιαίτερο και άγριο τρόπο γοητευτικό, το ξεκίνημα της αφήγησης στο Δωμάτιο του Τζοβάνι του Τζέιμς Μπόλντουιν εν μέρει προϊδεάζει και εν μέρει παραπλανά για τις επιμέρους συνταρακτικές λεπτομέρειες της ιστορίας που ο Ντέιβιντ –ο κεντρικός ήρωας και αφηγητής– πρόκειται να μας εξομολογηθεί.

Ο Τζέιμς Μπόλντουιν γεννήθηκε το 1924 μέσα σε μία δυσλειτουργική οικογένεια (ο βιολογικός του πατέρας έκανε χρήση ναρκωτικών, ο ιερέας πατριός του του φερόταν με ιδιαίτερη σκληρότητα). Καθώς ήρθε από νωρίς σε επαφή με τα βιβλία, ανακάλυψε από την εφηβεία του ακόμη το πάθος του για το γράψιμο. Όντας Αφροαμερικανός και ομοφυλόφιλος, και έχοντας ήδη γράψει ένα βιβλίο –το Φώναξέ το στα βουνά (Go Tell it on the Mountains, 1953)– επικεντρωμένο στα προβλήματα των Αφροαμερικανών στο Χάρλεμ, αποφάσισε στο δεύτερο μυθιστόρημά του, Το δωμάτιο του Τζοβάνι (1956), να ασχοληθεί μόνο με το θέμα της ομοφυλοφιλίας, έχοντας αποκλειστικά λευκούς ήρωες. «Σ’ εκείνη τη φάση της ζωής μου», ανέφερε σε μία συνέντευξή του το 1980, «δεν μου ήταν δυνατό να χειριστώ και το άλλο μεγάλο φορτίο, το “ζήτημα των Μαύρων”. Ήδη το σεξουαλικό-ηθικό πλαίσιο ήταν μεγάλος βραχνάς. Μου ήταν αδύνατο να θίξω και τα δύο αυτά θέματα μέσα στο ίδιο βιβλίο. Δεν υπήρχε χώρος».

Η αφήγησή του είναι δωρική, αλλά εμπλουτισμένη με λυρικές εξάρσεις και υπέροχες περιγραφές. Αποδίδει τέλεια τη σκοτεινή διαδρομή του κεντρικού ήρωά του, αλλά και την αίσθηση ότι ο Ντέιβιντ δεν μπορεί να χωρέσει μέσα στο σώμα του.

Στο Δωμάτιο του Τζοβάνι, η ιστορία που διαδραματίζεται στο Παρίσι δανείζεται στοιχεία από τις δικές του προσωπικές εμπειρίες. Το 1948 είχε καταφύγει και ο ίδιος στη γαλλική πρωτεύουσα, απογοητευμένος από τη ρατσιστική αντιμετώπιση των Αμερικανών απέναντι στους Μαύρους. Ήθελε να αποστασιοποιηθεί από τις σχετικές προκαταλήψεις και να είναι σε θέση να γράψει και για κάτι διαφορετικό, που να μην αντλεί και πάλι το θέμα του από το αφροαμερικανικό μοτίβο. Στο Παρίσι γνώρισε και ερωτεύτηκε έναν νεαρό Ελβετό, τον Λούσιεν Χαπερσμπέργκερ, ο οποίος παντρεύτηκε τρία χρόνια αργότερα, βυθίζοντας τον Τζέιμς στην απελπισία. Ωστόσο, από τη σχέση του αυτή αλλά και τη ζωή του στο Παρίσι εκείνη την εποχή, άντλησε υλικό για το Δωμάτιο του Τζοβάνι, ένα μυθιστόρημα που, όπως αναφέρει και ο ίδιος στην παραπάνω συνέντευξη, τελικά δεν μιλάει τόσο πολύ για την ομοφυλοφιλία, όσο για το τι μπορεί να πάθει κανείς όταν φοβάται τόσο πολύ, ώστε καταλήγει να μην μπορεί ν’ αγαπήσει κανέναν.

Ο ήρωας και αφηγητής, ο Ντέιβιντ, είναι «ένας Αμερικανός στο Παρίσι». Εμφανίσιμος, ξανθός, λίγο ψυχρός αλλά προφανώς ιδιαίτερα γοητευτικός, γύρω στα είκοσι πέντε με είκοσι εφτά. Η πρώτη ομοφυλοφιλική εμπειρία που είχε στην εφηβεία του τον είχε κάνει να συνειδητοποιήσει τη σεξουαλική του ταυτότητα, αλλά ταυτόχρονα τον γέμισε ενοχές, καθώς του ήταν αδύνατο να αποδεχτεί τον εαυτό του. Φεύγοντας, χρόνια αργότερα, από το σπίτι του και την Αμερική –σε σχεδόν απόλυτη ταύτιση εδώ με τον Μπόλντουιν, γιατί ασφυκτιούσε τόσο σε οικογενειακό όσο και σε ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο– προσπαθεί να βρει τον εαυτό του, αλλά ουσιαστικά από τον εαυτό του είναι που θέλει να ξεφύγει. Μακριά από την οικογενειακή εστία, μακριά από την πατρίδα του, είναι και παραμένει ξένος κατά βάθος. Καταλήγει, αναπόφευκτα, πάλι στον εαυτό του. Αναπτύσσει έναν εγωκεντρισμό που τον κάνει να μη νοιάζεται πραγματικά για κανέναν. Περιτριγυρίζεται από διάφορους τύπους αμφιβόλου ηθικής, που του καθιστούν σαφές ότι θέλουν να τους δώσει κάτι πολύ συγκεκριμένο – κάτι που κολακεύει τον εγωισμό του, ωστόσο βλέπει τους ανθρώπους αυτούς με περιφρόνηση, καθώς τον φέρνουν αντιμέτωπο με μια πτυχή του εαυτού του που θέλει να καταπνίξει.

«Και τότε κάποιος που πρώτη μου φορά έβλεπα βγήκε μέσ’ απ’ τα σκοτάδια και κατευθύνθηκε προς το μέρος μου. Έμοιαζε με μούμια ή με ζόμπι […] ενός πλάσματος που περπατάει ενώ είναι ήδη νεκρό. […] Λαμπύριζε μέσα στο αχνό φως. Τα αραιά, μαύρα μαλλιά ήτανε πηγμένα στο λάδι, χτενισμένα προς τα μπρος και κρέμονταν βαριά. Τα βλέφαρα γυάλιζαν από τη μάσκαρα, το στόμα ήταν αγριεμένο απ’ το κραγιόν. Το πρόσωπο ήταν άσπρο, δεν του ’χε μείνει σταγόνα αίμα, από κάποιο μέικ απ που ’χε βάλει».

Αυτός ο άνθρωπος που εμφανίζεται ξαφνικά μπροστά του στο παριζιάνικο καταγώγιο, με όλη την υπερβολή που αγγίζει τη γελοιότητα, η «φανταχτερή πριγκίπισσα», όπως τον χαρακτηρίζει, που στη συνέχεια «απομακρύνθηκε, πετώντας φλόγες, μέσα στο πλήθος», τον αναγκάζει να δει μέσα από έναν μεγεθυντικό φακό μια γκροτέσκα εικονογράφηση του καταπιεσμένου του εαυτού. Είναι μια σκηνή αναπάντεχη τη στιγμή που συμβαίνει, οι εικόνες που δημιουργεί είναι τόσο ζωντανές, λες και ο Ντέιβιντ βιώνει μέσα στα λίγα αυτά λεπτά έναν εφιάλτη που γίνεται πραγματικότητα μπροστά στα μάτια του.

Αντίθετα ο Τζοβάνι, ο όμορφος, εντυπωσιακός Ιταλός μπάρμαν που τον φλερτάρει στην αρχή διακριτικά, ώσπου να τον διεκδικήσει δυναμικά, αντιπροσωπεύει όλα αυτά που ο αφηγητής μας επιθυμεί αλλά φοβάται να αποδεχτεί. Σε έναν ιδανικό κόσμο, θα ήθελε να ζήσει ελεύθερα με κάποιον που αγαπάει και ο Τζοβάνι εκπροσωπεί αυτή την ελευθερία, το αδάμαστο πνεύμα που αδιαφορεί για τα κοινωνικά στερεότυπα και τις προκαταλήψεις. Ο Ντέιβιντ θα ήθελε να είναι και ο ίδιος έτσι, αλλά έχει θέσει τόσους περιορισμούς στον εαυτό του, ώστε του είναι αδύνατο ακόμα και να σκεφτεί αυτό το ενδεχόμενο.

Ο Τζοβάνι τον φιλοξενεί στο μικρό του δωμάτιο και από τη στιγμή που ο Ντέιβιντ μπαίνει εκεί μέσα, γίνεται και η προσγείωση στην πραγματικότητα. Ο Ντέιβιντ έρχεται αντιμέτωπος με τον εαυτό του και βρίσκεται μπροστά στο αναπόφευκτο όσο και αδυσώπητο δίλημμα να αποδεχτεί επιτέλους ή να απορρίψει την αληθινή του φύση. Ωστόσο, είναι ανίκανος να κάνει είτε το ένα είτε το άλλο, κυρίως από δειλία και επειδή δεν ξέρει ουσιαστικά τι θέλει, και η καταπίεση την οποία έχει επιβάλει στον εαυτό του εδώ και χρόνια, έχει ουσιαστικά νεκρώσει τα αισθήματά του.

Γιατί όμως ο Μπόλντουιν επιλέγει το δωμάτιο σαν το βασικό του σημείο αναφοράς; Σαν θέμα που επανέρχεται, το δωμάτιο κουβαλάει μια σειρά από συμβολισμούς, οι οποίοι έχουν έναν κοινό παρονομαστή: συνδέονται με το μυστικό, το κρυφό, το υποσυνείδητο, με κάτι που υποβόσκει χωρίς, στην ουσία, να πάψει ποτέ να υφίσταται. Από την άλλη, το δωμάτιο στην κυριολεκτική του έκφανση, αυτή του ιδιωτικού χώρου κατοικίας, αποτελεί τη χειροπιαστή απεικόνιση όλων εκείνων των στοιχείων που, για τον Ντέιβιντ, είναι εξίσου θελκτικά όσο και τρομακτικά. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Ντέιβιντ έχει κατά κάποιον τρόπο δαιμονοποιήσει το δωμάτιο, καθώς σε αυτό συγκεντρώνονται όλες του οι φοβίες αλλά και οι προκαταλήψεις. Ο Ντέιβιντ φοβάται την κοινωνική απόρριψη, αλλά πρώτα απ’ όλα απορρίπτει ο ίδιος ένα ζωτικό κομμάτι του εαυτού του. Μέσα στον ιστό της υποκρισίας όπου έχει εκούσια μπλεχτεί, παρασέρνει και την Έλα, την αρραβωνιαστικιά του.

Η Έλα, βασικό πρόσωπο της ιστορίας παρά την παρατεταμένη απουσία της, έρχεται να φέρει τον Ντέιβιντ αντιμέτωπο με τις ευθύνες του και ξανά πρόσωπο με πρόσωπο με το προαναφερθέν δίλημμα. Δεν είναι τυχαίο ότι η Έλα δεν είναι μια τυπική γυναίκα. Είναι λίγο αγοροκόριτσο, με τα κοντά μαλλιά και τη χαλαρή συμπεριφορά της. «[...] σ’ εκείνη την αγορίστικη στάση της [...]», αναφέρει κάποια στιγμή ο Ντέιβιντ, μια υπόνοια, μια ένδειξη ότι ο βασικός λόγος που την «επέλεξε» ήταν γιατί, προφανώς, του θύμιζε κάτι που τον έλκυε. Σημειολογικά, η παρουσία της Έλα έχει και μία άλλη, συμβολική υπόσταση. Το όνομά της στο πρωτότυπο κείμενο είναι Hella, που αυτόματα φέρνει στο μυαλό τη λέξη Hell, που σημαίνει Κόλαση. Αν και η ίδια η Έλα, σαν άτομο, απέχει πάρα πολύ από το να χαρακτηριστεί αναλόγως –είναι ένας χαρακτήρας που γίνεται ιδιαίτερα συμπαθής καθώς η ιστορία εξελίσσεται–, το όνομά της και η σημειολογία του χτυπούν ένα καμπανάκι, σαν να προειδοποιούν τον Ντέιβιντ ότι αν τελικά παντρευτεί την Έλα, πιστεύοντας ότι έτσι θα καταπνίξει όποιες άλλες επιθυμίες, η ζωή και των δύο θα είναι το αντίθετο του Παραδείσου. Ωστόσο και η Έλα, μέσα στην αντισυμβατικότητά της, άθελά της συνοψίζει όλα τα κοινωνικά στερεότυπα που εξακολουθούν να ισχύουν αιώνες τώρα. «Υποθέτω ότι το μόνο πράγμα που θέλω είναι ένας άντρας που θα γυρίζει κάθε βράδυ στο σπίτι κοντά μου. […] Θέλω να αρχίσω να κάνω παιδιά. Κατά μία έννοια, είναι το μοναδικό πράγμα που είμαι ικανή να κάνω». Ενώ, ειρωνικά, είχε προφανώς καλλιτεχνικές τάσεις αφού είχε πάει στο Παρίσι να σπουδάσει ζωγραφική, τις οποίες παράτησε όταν το ενδεχόμενο ενός γάμου φάνηκε στο προσκήνιο.

Είναι μια ιστορία συναισθηματικά φορτισμένη, που επιστρατεύει στοιχεία ρεαλισμού αλλά και ονειρικά για να μιλήσει για την προσωπική τραγωδία ενός ανθρώπου που είναι ανίκανος να αγαπήσει – κάτι που, σε ευρύτερο επίπεδο, αφορά τον κάθε άνθρωπο που δεν μπορεί να αποδεχτεί τον εαυτό του.

Θα λέγαμε, ωστόσο, ότι η Έλα είναι απλώς μια παράπλευρη απώλεια. Η συνειδητοποίηση της αλήθειας για εκείνη μπορεί να είναι επώδυνη, είναι όμως και λυτρωτική. Το πραγματικό και άμεσο θύμα αυτής της ιστορίας είναι ο Τζοβάνι…

Μέσα από τη μονομερή αφήγηση του Ντέιβιντ, ο Μπόλντουιν σκιαγραφεί τους ήρωές του με προσοχή, κάπως αποστασιοποιημένα, υιοθετώντας την ψυχρή, απόμακρη οπτική του αφηγητή του. Είναι σημαντικό να έχουμε συνεχώς υπ’ όψιν μας, διαβάζοντας αυτό το εξαιρετικά δυνατό και πολύ ιδιαίτερο μυθιστόρημα, ότι βλέπουμε τα γεγονότα από τη σκοπιά ενός μόνο ανθρώπου –και μάλιστα ενός ανθρώπου με σύγχυση συναισθημάτων– άρα δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε σίγουροι για την αντικειμενικότητά του. Ο Μπόλντουιν ουσιαστικά μάς εκθέτει τον ήρωα-αφηγητή του και τον αφήνει στη δική μας κρίση. Η αφήγησή του είναι δωρική, αλλά εμπλουτισμένη με λυρικές εξάρσεις και υπέροχες περιγραφές. Αποδίδει τέλεια τη σκοτεινή διαδρομή του κεντρικού ήρωά του, αλλά και την αίσθηση ότι ο Ντέιβιντ δεν μπορεί να χωρέσει μέσα στο σώμα του. H εξαιρετική μετάφραση της Τερέζας Βεκιαρέλλη συμβάλλει τα μέγιστα στη μετάδοση της ατμόσφαιρας του μυθιστορήματος, πιστή στο συγκρατημένα δραματικό ύφος του κειμένου: «Το πρόσωπο του Τζοβάνι αιωρείται μπροστά μου σαν απρόσμενο φεγγάρι μια σκοτεινή, κατασκότεινη νύχτα. Τα μάτια του – τα μάτια του λάμπουν σαν μάτια τίγρης, κοιτάζουν κατευθείαν μπροστά, παρακολουθούν το πλησίασμα του τελευταίου του εχθρού, οι τρίχες του κορμιού του ορθώνονται».

Το δωμάτιο του Τζοβάνι είναι ένα εξομολογητικό μυθιστόρημα. Είναι μια ιστορία συναισθηματικά φορτισμένη, που επιστρατεύει στοιχεία ρεαλισμού αλλά και ονειρικά για να μιλήσει για την προσωπική τραγωδία ενός ανθρώπου που είναι ανίκανος να αγαπήσει – κάτι που, σε ευρύτερο επίπεδο, αφορά τον κάθε άνθρωπο που δεν μπορεί να αποδεχτεί τον εαυτό του. Ο Μπόλντουιν στέκεται χωρίς προκατάληψη απέναντι στον συναισθηματικά ανώριμο ήρωά του και φωτίζει εκείνες τις πλευρές του που μας κάνουν να κατανοήσουμε ως έναν βαθμό τη στάση του απέναντι στη ζωή και τους άλλους. Αν θα τον δικαιολογήσουμε, είναι μια άλλη ιστορία. Το μόνο σίγουρο είναι, καθώς η αφήγησή του φτάνει στο τέλος της, ότι ο Ντέιβιντ πάντα θα κουβαλάει μέσα του το δωμάτιο – στην πραγματικότητα, όσο κι αν προσπαθεί να ξεγελάσει τον εαυτό του, δεν βγήκε και μάλλον ούτε θα καταφέρει ποτέ να βγει απ’ αυτό.