Czeslaw Milosz: «Αιχμάλωτη σκέψη»

Ομολογώ πως δεν γνώριζα το έργο του Πολωνού στοχαστή και λογοτέχνη Τσέσλαβ Μίλος (1911-2004, Νόμπελ Λογοτεχνίας 1980) πριν έρθω σε επαφή με την Αιχμάλωτη σκέψη, που θεωρείται από τα κορυφαία πεζά έργα του κι ένα από τα μεγάλα κείμενα της ευρωπαϊκής γραμματείας του 20ού αιώνα. Η αλήθεια είναι ότι λιγοστά έργα του –κυρίως ποιήματα– έχουν μεταφραστεί στην Ελλάδα κι ακόμα λιγότερα ήταν διαθέσιμα μέχρι πρόσφατα, ίσως λόγω της… συνωμοσίας του ελληνικού αριστερού εκδοτικού κατεστημένου το οποίο, όπως κατήγγειλε το «λαγωνικό» του φιλελευθερισμού, Πάσχος Μανδραβέλης, έκανε ό,τι μπορούσε για να μας τον στερήσει επί δεκαετίες. Οι καλοί, όμως, δεν χάνονται, Πάσχο...

Ο Τσέσλαβ Μίλος ανήκει στην ελίτ των μεγάλων συγγραφέων του 20ού αιώνα, τον οποίο διέτρεξαν από τη μια άκρη ως την άλλη ζώντας σχεδόν τα πάντα στον μέγιστο βαθμό. Ανήκει σε αυτούς που ο γενέθλιος τόπος τους βρίσκεται σήμερα σε άλλη χώρα από εκείνη όπου βρισκόταν όταν γεννήθηκαν, που είδαν επαναστάσεις να εκρήγνυνται, να νικούν, να εκφυλίζονται και να πεθαίνουν, πολέμους να ξεσπούν και να διαλύουν κράτη, σύνορα να μετακινούνται και λαούς να ξεκληρίζονται. Ανήκει σε αυτούς που, εξαιτίας όλων των παραπάνω, έγραψαν μεγάλα βιβλία για τα μεγάλα ανθρώπινα θέματα. Η Αιχμάλωτη σκέψη είναι ένα τέτοιο μεγάλο βιβλίο, κι ας είναι 65 χρόνων.

Πέρασμα στην «ελευθερία»

Γράφτηκε την περίοδο 1951-1952, λίγο μετά την αυτομόληση του Τσέσλαβ Μίλος (1951), και κυκλοφόρησε το 1953. Ο Μίλος γεννήθηκε σε χωριό της Ρωσικής Αυτοκρατορίας (σήμερα της Λιθουανίας), μεγάλωσε ως Πολωνός στο Βίλνιους, όπου σπούδασε νομικά και γαλλική φιλολογία, εργάστηκε στο ραδιόφωνο, μετακόμισε στη γερμανοκρατούμενη Βαρσοβία το 1939, όπου έζησε το δράμα των Εβραίων κι ενεπλάκη για λίγο στην Αντίσταση, μπήκε στο Διπλωματικό Σώμα της νεοσύστατης Λαϊκής Δημοκρατίας της Πολωνίας το 1946 και άρχισε να εργάζεται στο εξωτερικό, όταν και αυτομόλησε στη Δύση.

Η Αιχμάλωτη σκέψη προκάλεσε αίσθηση στους φιλολογικούς και πολιτικούς κύκλους του Παρισιού, όπου ζούσε αρχικά ο Μίλος, και πυροδότησε αντιπαράθεση με ορισμένους πνευματικούς άνδρες της εποχής (μέλη δυτικών ΚΚ) που ήλπιζαν ακόμα ότι η ΕΣΣΔ μπορεί να οικοδομήσει τον σοσιαλισμό.

Τόσο το περιεχόμενο, όσο και το ύφος της γραφής του Μίλος θυμίζουν άλλους δύο μεγάλους του ευρωπαϊκού πνεύματος, τον Βρετανό Τζορτζ Όργουελ και το βιβλίο του Η φάρμα των ζώων (Animal Farm, 1945) αλλά κυρίως τον Ούγγρο Άρθουρ Κέσλερ και το συγκλονιστικό Το Μηδέν και το Άπειρο (Darkness at Noon, 1940), συγγραφείς και βιβλία που μνημονεύονται από τον Μίλος στο δικό του έργο.

Σε πρώτο επίπεδο, το βιβλίο είναι μια ισοπεδωτική κριτική του σταλινισμού και των καθεστώτων που αυτός εκκόλαψε στην Ανατολική Ευρώπη. Σε δεύτερο επίπεδο, πρόκειται για ένα μεστό δοκίμιο για την ευθύνη των διανοουμένων απέναντι στην ισοπέδωση της διαφορετικότητας που επιβάλλει ο ολοκληρωτισμός. Και σε ένα τρίτο επίπεδο, το βιβλίο είναι ένας ύμνος στην ελευθερία του πνεύματος έτσι όπως αντιλαμβάνεται την έννοια της ελευθερίας η ευρωπαϊκή αστική δημοκρατία και ο αμερικανικός φιλελευθερισμός.

Γιατί αξίζει όμως να διαβαστεί σήμερα, 65 χρόνια μετά τη δημοσίευσή του, ένα βιβλίο-καταγγελία του σταλινισμού, εφόσον αυτός πέθανε μετά τον βιολογικό θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν, ενώ και η ίδια η Σοβιετική Ένωση ολοκλήρωσε τον βίο της 40 χρόνια μετά; Η απάντηση πηγάζει μέσα από την ανάγνωση του εκπληκτικού αυτού κειμένου το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, δεν έχει μόνο δοκιμιακή αλλά και λογοτεχνική αξία γιατί, όπως είπαμε, είναι μεγάλο κείμενο, από αυτά που η ανάγνωσή τους είναι πρωτίστως απόλαυση.

Ο Μίλος καταπιάνεται με πολλά, διακινδυνεύοντας να πελαγώσει τον (σύγχρονο) αναγνώστη του, αλλά θα πρέπει να αναλογιστούμε ότι, όπως και στις περιπτώσεις άλλων ογκόλιθων της ευρωπαϊκής σκέψης (Όργουελ, Κέσλερ, Μαρλό, Καμί κ.ά.), τα βιβλία που γράφονταν τότε προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν μια Ευρώπη σε συνεχή οβιδιακή μεταμόρφωση.

Ανήκει σε αυτούς που ο γενέθλιος τόπος τους βρίσκεται σήμερα σε άλλη χώρα από εκείνη όπου βρισκόταν όταν γεννήθηκαν, που είδαν επαναστάσεις να εκρήγνυνται, να νικούν, να εκφυλίζονται και να πεθαίνουν, πολέμους να ξεσπούν και να διαλύουν κράτη, σύνορα να μετακινούνται και λαούς να ξεκληρίζονται.

Ο κόσμος όλος σ’ ένα βιβλίο

Έτσι, ο Μίλος στο ίδιο φλογερό και συναρπαστικό κείμενο θα καταπιαστεί με όλα: τον σοβιετικό ιμπεριαλισμό σε βάρος της χώρας του (Πολωνία), που αποτέλεσε ιμάτιο το οποίο διαμέρισαν η χιτλερική Γερμανία και η σταλινική Σοβιετική Ένωση (Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ, για να μην ξεχνάμε…), τη σχέση μαρξισμού και χριστιανισμού και τη στάση διανοουμένων που για ένα διάστημα ήταν και με τον Χριστό και με τη «Νέα Πίστη» (η σκληρή φράση του Μίλος για το σοβιετικό ιδεολογικό/κοινωνικό οικοδόμημα), την πάλη των τάξεων και τις κοινωνικές νομοτέλειες, τον εκφυλισμό των απελευθερωτικών ιδεολογιών, τον ρόλο της λογοτεχνίας, της τέχνης γενικότερα, στις σύγχρονές του κοινωνίες.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχουν επίσης τα σχόλιά του για τις πολιτικές χειραγώγησης του κοινού από την κομματική νομενκλατούρα, για την εφιαλτική διαδικασία «απορρόφησης» του διανοούμενου, που μπορεί αρχικά να διαφωνεί αλλά στην πορεία «μαθαίνει» να συμμορφώνεται και στο τέλος να υπακούει, ενώ σε ένα από τα ωραιότερα κεφάλαια του βιβλίου αναλύει τον όρο «κετμάν»: την υψηλή τέχνη της σιωπής, στην οποία εντρύφησαν και έγιναν πραγματικοί μάστορες όλοι οι ανατολικοευρωπαϊκοί λαοί, προκειμένου να επιβιώσουν στις σοσιαλιστικές «δημοκρατίες» που προέκυψαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το βιβλίο κλείνει με ένα κεφάλαιο για την Ιστορία των χωρών της Βαλτικής, αρκετά βιωματικό μιας κι ο Μίλος γεννήθηκε και έζησε όλη τη νιότη του σε μια από αυτές, προφητικό όσον αφορά τα γεγονότα που ακολούθησαν την περίοδο 1989-1993, κεφάλαιο το οποίο εξηγεί σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο την προσωπική στάση του και τον έντονο αντιρωσισμό του, αλλά και τη σημερινή στάση των χωρών αυτών στο δίπολο Δυτική Ευρώπη – Ρωσία.

Κλείνουμε το σημείωμα αυτό με ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο, όπου ο Μίλος αναρωτιέται ποιο θα είναι το τέλος αυτής της «Νέας Πίστης», της «αντιθρησκείας», όπως την αποκαλεί, που εκείνο το διάστημα, μετά τον Πόλεμο, καυχιόταν για τη νίκη της επί του ναζισμού και τα τεχνολογικά/στρατιωτικά επιτεύγματά της: «Τι θα γινόταν, όμως, αν κάποια στιγμή αυτά τα θαυμαστά επιτεύγματα τελείωναν; Τα χέρια που σήμερα χειροκροτούν θα κρατούσαν τότε μαχαίρια και πιστόλια. Οι Πυραμίδες της Νέας Πίστης και της νέας σκέψης θα κατέρρεαν. Στη θέση όπου κάποτε αυτές ορθώνονταν περήφανες, δεν θα υπήρχε τίποτε άλλο παρά αίμα και χάος».

czeslaw Ο Τσέσλαβ Μίλος διαψεύστηκε ως προς την ένταση των φαινομένων, όχι ως προς την ουσία των προβλέψεών του. Τις οποίες ευτύχησε να δει να πραγματοποιούνται: Το 1990, μετά την κατάρρευση του «σοσιαλιστικού» καθεστώτος, επέστρεψε θριαμβευτής στη χώρα του· νομπελίστας από το 1980, κορυφαίος καθηγητής στο Τμήμα Σλαβικών Γλωσσών και Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ, ένας πραγματικά Μεγάλος του 20ού αιώνα.