Carlos Fuentes: «Ο Νίτσε στο μπαλκόνι»

Ο χρόνος είναι γραμμικός. Έρχεται από το χθες, είναι το σήμερά σου που αύριο θα γίνει χθες και κατευθύνεται στο μέλλον, στο οποίο ήδη βρισκόμαστε εσύ κι εγώ, σε σύγκριση με το προηγούμενο λεπτό.

Αυτή τη συμβατική συνθήκη των χρονικών διαστημάτων, όπως την αντιλαμβάνεται η ανθρώπινη λογική, την ανατρέπει ο Fuentes μεταφέροντας τον φιλόσοφο Νίτσε από τον 19ο αιώνα, όπου δικαιωματικά και ιστορικά ανήκει, σε ένα μπαλκόνι του ξενοδοχείου Μετροπόλ, προκειμένου να συνομιλήσει διεξοδικά μαζί του. Καθώς βγαίνει ένα πρωί στο μπαλκόνι του ξενοδοχείου, βλέπει έναν άντρα με μεγάλο μουστάκι να κοιτάζει τον κόσμο. Είναι ο Νίτσε! Επινοεί αυτή τη φανταστική και ουτοπική συνάντηση δημιουργώντας το οικείο περιβάλλον μιας συζήτησης, όπως θα γινόταν με δύο φίλους· γιατί, αλήθεια, να μη νιώθει οικειότητα με το πρόσωπο του φιλοσόφου, τον οποίο γνωρίζει από τα γραφτά του, και να μη θέλει με το συγγραφικό δικαίωμα (ευτυχώς ανεξέλεγκτο στις ευφάνταστες επινοήσεις του) να τον φέρει μπροστά του; Ισοδυναμεί αυτή η συζήτηση με ένα κριτικό ξαναδιάβασμα των βιβλίων του; Ίσως είναι ισάξια με τη γραφή ενός δοκιμίου με θέμα τη σκέψη του φιλοσόφου; Ο Fuentes προτείνει εδώ κάτι καλύτερο: ένα πλέγμα μυθοπλασίας, το οποίο αγκαλιάζει τις διασταυρούμενες σκέψεις των δύο ανδρών. Η ευκαιρία εμφανίζεται μοναδική. Ο Νίτσε βρίσκεται στο σήμερα (καταργώντας κάθε κανόνα και νόμο της ζωής) μόνο για είκοσι τέσσερις ώρες, μία φορά κάθε χρόνο. Τα θέματα που θα τους απασχολήσουν θα είναι η εξουσία και η εγγενής παθογένειά της, η δημοκρατία και οι αντιφάσεις της, η επανάσταση και οι δυνατότητές της, η αμφίβολη δικαιοσύνη, ο έρωτας με την αναπόφευκτη προδοσία του, η διάσωση της ατομικότητας μέσα στις κοινωνικές συμβάσεις και, φυσικά, η τραγικότητα του ανθρώπου – αγαπημένο θέμα του φιλοσόφου αλλά και πάντα επίκαιρο, σε κάθε εποχή.

Ο θάνατος του τραγικού νοήματος και η αντικατάστασή του από τον πόνο που ανταμείβεται με την ενδεχόμενη είσοδο στον παράδεισο. Μια επαναστατική μορφή της προόδου. Να μην αναλάβουμε πλήρως τις ζωές μας, αλλά να παραδοθούμε στην υπόσχεση ενός μεταθανάτιου παραδείσου.

Η τέχνη του συγγραφέα εντοπίζεται στη σύνδεση όλων αυτών μέσα στη ρέουσα κουβέντα. Ομαλά και απρόσκοπτα κυλά η συζήτηση, καθώς συντελείται η μεταπήδηση από το ένα θέμα στο άλλο συνιστώντας έτσι μια εικόνα του σύγχρονου κόσμου (με τα διαχρονικά, ωστόσο, προβλήματα)· και όλα αυτά καθώς στο φόντο η πόλη (που δεν κατονομάζεται) αναταράσσεται από έναν αέρα επαναστατικότητας που είναι ορατός στην ατμόσφαιρα και κατευθύνει τον λόγο των δύο συνομιλητών.

Το γεγονός ότι επινοεί την παρουσία του Νίτσε στη σημερινή εποχή, εκτός από απρόσμενη λογοτεχνική απόλαυση, θυμίζει την αναμφισβήτητη αξία των παλαιότερων διανοητών, κυρίως έτσι όπως η σκέψη τους μοιάζει να «παρακολουθεί» τις σύγχρονες εξελίξεις.

Η επανάσταση, σαν τον Κρόνο, καταβροχθίζει τα παιδιά της, είπε ο Σεν Ζιστ στην κλαγγή της Γαλλικής Επανάστασης, και παραμένει μόνη της, δίχως ρωγμές, σαν ένα μεγάλο είδωλο που δικαιολογείται από μόνο του και δεν υπολογίζει τα συναισθήματα όσων δεν είμαστε φτιαγμένοι από πέτρα.

Όπως συνδιαλέγονται οι δύο άντρες, γίνονται φανερές οι θέσεις του φιλοσόφου, όπως η θεμελιώδης για όλη τη θεωρητική ενατένιση του κόσμου θέση του για τη σχετικότητα της αλήθειας. Ταυτόχρονα, ας μην ξεχνάμε πως η κατεύθυνση της συζήτησης είναι «σκηνοθετημένη» από τον συγγραφέα, προκειμένου να προβληθούν και οι δικές του πεποιθήσεις ή έστω να συμπέσουν (με μια μαιευτική μέθοδο) με αυτές του φιλοσόφου. Ο προβληματισμός για την αποτελεσματικότητα της επανάστασης ή ο σκεπτικισμός γύρω από τα θέματα της εξουσίας θυμίζουν τις θέσεις του Fuentes που διατρέχουν όλο το έργο του, με εμφανή ή όχι τρόπο.

Ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου είναι: Federico en su balcón, δηλαδή Ο Φεντερίκο στο μπαλκόνι του. Η προσωπική αντωνυμία (που έχει παραλειφθεί στην ελληνική μετάφραση) δίνει μια ιδιαίτερη διάσταση στην παρουσία του Νίτσε –έτσι αναπάντεχα στο σήμερα– καθώς φαίνεται να οικειοποιείται ο ίδιος τον χώρο και τον χρόνο που του δίνονται (χαρίζονται) από τον ευφυή συγγραφέα, προκειμένου να ακουστεί (έστω με τον έμμεσο και σκηνοθετημένο τρόπο) η άποψή του για τη σημερινή εποχή και να διαφανεί η διαχρονική αξία των παλαιών θέσεων που καθόρισαν εν πολλοίς την ιστορική πορεία. Άλλωστε, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο:

Δηλαδή, υπάρχουν πολλοί τρόποι να βρίσκεσαι μέσα στην ιστορία. Μερικές φορές τη δημιουργείς, άλλοτε την υφίστασαι, άλλοτε απλώς την κοιτάζεις…

Εδώ δίνεται η ευκαιρία στη λογοτεχνία να μιλήσει όχι τόσο για το παρελθόν ως μνήμη, αλλά για το μέλλον ως επιθυμία. Έτσι και ο Νίτσε (μέσω της επινοημένης από τον Fuentes προσωπικότητάς του) μπορεί να δώσει το προφίλ του νέου ανθρώπου που ανταποκρίνεται στην εποχή του:

Πρέπει να γνωρίσουμε ένα νέο πρόσωπο, που πράττει, υφίσταται, παρατηρεί. Είναι κάτι περισσότερο από ένα πρόσωπο. Ίσως είναι μια γενιά.

fuentes Ο μεγάλος Μεξικανός συγγραφέας εδώ, στην τελευταία του συγγραφική παρουσία (εκδόθηκε μετά τον θάνατό του), αφήνει μια σπουδαία παρακαταθήκη. Το γεγονός ότι επινοεί την παρουσία του Νίτσε στη σημερινή εποχή, εκτός από απρόσμενη λογοτεχνική απόλαυση, θυμίζει την αναμφισβήτητη αξία των παλαιότερων διανοητών, κυρίως έτσι όπως η σκέψη τους μοιάζει να «παρακολουθεί» τις σύγχρονες εξελίξεις. Όσο τα προβλήματα φανερώνουν στη βάση τους κάποια διαχρονική ομοιότητα, τόσο θα είναι θεωρητικά ενδιαφέρουσα η άποψη των σημαντικών απόντων. Εφόσον η λογοτεχνία των μαγικών τεχνασμάτων μπορεί να γεφυρώσει τα χρονικά χάσματα, έχουμε την ευκαιρία να «ακούσουμε» καθοριστικές παρεμβάσεις, καθώς το τότε εισχωρεί στο σήμερα.