fbpx
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ: «Άμλετ» κριτική της Σταυρούλας Γ. Τσούπρου

Ουίλλιαμ Σαίξπηρ: «Άμλετ»

Η πρόσφατη έκδοση της μετάφρασης του Άμλετ από τον Διονύση Καψάλη προκαλεί το ενδιαφέρον όχι μόνον ως ευρισκόμενη στην αφετηρία ενός νέου κύκλου εκδόσεων του σαιξπηρικού έργου στην ελληνική γλώσσα (πρωτοβουλία την οποία προγραμμάτισαν οι Εκδόσεις Gutenberg, επιδιώκοντας να προσφέρουν «ποιοτικές και πολύτροπα λειτουργικές μεταφράσεις» – με το δεύτερο εννοείται ασφαλώς και η άμεση σύνδεσή τους με το ανέβασμά τους στη σκηνή, όπως έγινε και με την παρούσα, σε σκηνοθεσία Γιάννη Χουβαρδά, τον Ιανουάριο του 2015), ούτε μόνον λόγω των βαθυνούστατων Προλεγομένων του μεταφραστή, αλλά κυρίως –τουλάχιστον αυτό ισχύει για εκείνους οι οποίοι ασχολούνται περισσότερο με τον συγκεκριμένο επιστημονικό/θεατρικό χώρο– λόγω των λύσεων τις οποίες ο Διονύσης Καψάλης προτείνει με τη μετάφρασή του σε ό,τι αφορά ποικίλα άλυτα έως τώρα ή δυσεπίλυτα προβλήματα, τα οποία απαντώνται στην πλειονότητα, τολμώ να πω, των προηγούμενων ελληνικών αποδόσεων του «μοναδικού» αυτού δράματος με τον «μοναδικό» αυτόν σαιξπηρικό ήρωα.

Η υπογράφουσα είναι σε θέση να γνωρίζει τα σχετικά με τις προαναφερθείσες «λύσεις», καθώς, στο πλαίσιο της έρευνας προκειμένου για την έκδοση William Shakespeare, Άμλετ. Το κείμενο της παράστασης του «Πειραματικού Θεάτρου» τής Μαριέττας Ριάλδη, 1971-1972,Μετάφραση: Κοσμάς Πολίτης, Επιμέλεια – Σημειώσεις – Επίμετρα: Σταυρούλα Γ. Τσούπρου (Νεφέλη, 2014), χρειάστηκε να λάβει υπ’ όψιν της, πέραν της μετάφρασης του Κοσμά Πολίτη, και όσες άλλες μεταφράσεις είναι πιθανόν να είχε ο ίδιος υπ’ όψιν του, αλλά και αρκετές από εκείνες που ακολούθησαν στα επόμενα χρόνια και με τις οποίες το μετάφρασμα του σημαντικού πεζογράφου της Γενιάς του ’30 θα μπορούσε να αντιπαραβληθεί χάριν της ορθότερης αξιολόγησής του. Στην πορεία, λοιπόν, της ως άνω έρευνας εντοπίστηκε μία σειρά από τα προαναφερθέντα άλυτα ή δυσεπίλυτα προβλήματα (μάλιστα γράφηκε και ένα σχετικό άρθρο, αναρτηθέν στο ηλεκτρονικό περιοδικό Philadelphus), στα οποία, ακριβώς, διαπιστώνεται ότι ο Διονύσης Καψάλης έδωσε ουσιαστικές και επιτυχείς απαντήσεις. Ας δούμε, ενδεικτικά, ορισμένα από τα εν λόγω σημεία.

Τίποτε, ωστόσο, δεν θα μπορούσε να αλλάξει ή να μειώσει την σημασία του γεγονότος της κυκλοφορίας στην ελληνική γλώσσα μίας πραγματικά καινούργιας μετάφρασης, η οποία έχει, επιτέλους, διορθώσει χρονίζοντα λάθη δεκαετιών.

Θα σταθούμε, κατ’ αρχάς, στη δεύτερη Σκηνή της Δεύτερης Πράξης, στο σημείο όπου ο Πολώνιος μόλις έχει αποκαλύψει στον Κλαύδιο και τη Γερτρούδη τα περί των επιστολών του Άμλετ στην Οφηλία. Εκείνη τη στιγμή εμφανίζεται ο Άμλετ, και ο αυλικός παρακαλεί τους βασιλείς και τους ακολούθους να απομακρυνθούν, προκειμένου ο ίδιος να «πιάσει την κουβέντα» στον νεαρό πρίγκιπα και να τον «ξεψαχνίσει» όσο μπορεί. Σύμφωνα και με την αντίστοιχη υποσημείωση της έκδοσης Arden[1] (έκδοση θεωρούμενη ως «εξαίρετη» και «απαραίτητη» από τον Δ. Καψάλη, αλλά και χρησιμοποιηθείσα από τη γράφουσα ως οδηγητική γραμμή για το σύνολο της δικής της εργασίας στην έκδοση της Νεφέλης), κάποιοι από τους ακολούθους καθυστερούν να απομακρυνθούν και έτσι ο Πολώνιος τους απευθύνει το «O give me leave», έκφραση η οποία τους ζητά ευγενικά αυτό ακριβώς, να φύγουν, αντί να αποτελεί έναν τρόπο προσέγγισης κάποιου, και εν προκειμένω του Άμλετ, όπως θεωρείται σε αρκετές από τις μεταφράσεις. (Μεταφράζοντας και ο Κοσμάς Πολίτης: «Ω επίτρεψέ μου», φαίνεται να συντάσσεται με τη λανθασμένη νοηματική κατεύθυνση.) Το «Αφήστε με» που προτείνει ο Δ. Καψάλης δίνει μία πολύ καλή διέξοδο.

Στο επόμενο υπό εξέταση χωρίο, πρόκειται για ένα συχνά παραμορφωμένο ή ίσως και κακοποιημένο, στις ελληνικές, τουλάχιστον, αποδόσεις του, διαλογικό απόσπασμα, στη δεύτερη Σκηνή της Τρίτης Πράξης. Πρόκειται για το σημείο εκείνης της στιχομυθίας Άμλετ-Οφηλίας, αμέσως πριν από την παράσταση της παντομίμας, όπου, κατά τη μετάφραση του Κοσμά Πολίτη, διαμείβονται τα εξής: «–Κυρά μου, να ξαπλώσω στα γόνατά σου; –Όχι, αφέντη μου. –Θέλω να πω, ν’ ακουμπήσω το κεφάλι μου στα γόνατά σου; –Ναι, αφέντη μου. –Νομίζεις πως είχα προστυχιά στον νου μου; –Δε νομίζω τίποτ’ αφέντη μου. –Ωραία ιδέα νάσαι ξαπλωμένος ανάμεσα στα σκέλια μιας κοπέλας. –Τι είπες, αφέντη μου; –Τίποτα». Πιο συγκεκριμένα, στους στίχους 116-119 του αγγλικού πρωτοτύπου («–I think nothing, my lord. –That’s a fair thought to lie between maids’ legs. –What is, my lord? –Nothing»), και ειδικά πίσω από τη λέξη «nothing» (=τίποτα), κρύβονται, σύμφωνα με τις Σημειώσεις της έκδοσης Arden, υπονοούμενα για τα γεννητικά όργανα του άνδρα και της γυναίκας, καθώς και για την παρθενιά των κοριτσιών. Αν μάλιστα θεωρηθεί ότι το υποκείμενο, εκείνο που ξαπλώνει «ανάμεσα στα σκέλια μιας κοπέλας», είναι αυτό το αλληγορικό «nothing» (αντί ολόκληρη η φράση να αποτελεί επεξήγηση του «ωραία ιδέα»), τότε ένας μεταφραστής που πλησίασε πιο κοντά στο σαιξπηρικό πρωτότυπο ήταν ο Μιχάλης Κακογιάννης: «Ωραία ιδέα να την ξαπλώνεις ανάμεσα σε πόδια κοριτσιού». Έτσι, και το «What is, my lord» δεν θα έπρεπε να μεταφράζεται: «Τι είπες, αφέντη μου;» ή με παρόμοιο τρόπο, αλλά (θα έπρεπε να μεταφράζεται): «Ποιο;» ή «Τι;», εννοώντας «Ποιο (να) είναι αυτό που ξαπλώνει ή υπάρχει ανάμεσα κ.λπ.»). Δυστυχώς, εξαιτίας των απρόσεχτων μεταφράσεων, αυτά τα υπονοούμενα χάνονταν μέχρι τώρα, ενώ θα μπορούσαν να διατηρηθούν σχετικά εύκολα. Τον στόχο της διατήρησής τους επιτυγχάνει η ανά χείρας μετάφραση του Δ. Καψάλη: «ΑΜΛ. [Καθώς κάθεται στα πόδια της Οφηλίας] Κυρία μου, να το ακουμπήσω λίγο επάνω σου;/ ΟΦ. Όχι, κύριέ μου./ ΑΜΛ. Θέλω να πω το κεφάλι μου στα γόνατά σου./ ΟΦ. Ναι, κύριέ μου./ ΑΜΛ.: Τι σκέφτηκες ότι εννοούσα; Καμιά χοντροκοπιά;/ ΟΦ. Δεν σκέφτηκα τίποτα, κύριέ μου./ ΑΜΛ. Να μια ωραία σκέψη ανάμεσα στα σκέλια ενός κοριτσιού./ ΟΦ. Ποια, κύριέ μου;/ ΑΜΛ. Το τίποτα».

Το επόμενο σημαντικό όσο και ατυχώς μεταφρασμένο χωρίο βρίσκεται στην τέταρτη Σκηνή της Τρίτης Πράξης, στην αρχή των λόγων που απευθύνει ο Άμλετ στη Γερτρούδη, όταν εκείνη τον ρωτά: «–Τι πρέπει να κάνω;» («–What shall I do?»). «–Not this, by no means, that I bid you do:», της απαντά ο γιος της και ο Κοσμάς Πολίτης μεταφράζει: «–Όχι, με κανένα τρόπο, ό,τι σου έλεγα πρωτύτερα μην κάνεις·». Είναι πραγματικά αξιοπερίεργο πόσοι Έλληνες μεταφραστές, άρα όχι μόνον ο Κοσμάς Πολίτης, αποδίδουν συγκεχυμένα αυτό το σημείο (παραπέμπω, πάντως, εδώ και σε όσα γράφει, στον «Πρόλογο» της έκδοσης Arden, ο Harold Jenkins, προκειμένου για την έκπληξή του ως προς το πόσα χωρία του Άμλετ δεν έχουν εξηγηθεί, και άρα ούτε μεταφραστεί, ικανοποιητικά ακόμη). Κατ’ ουσίαν, ο Άμλετ λέει στη συνέχεια, με έναν διαφορετικό τρόπο, πιο παραστατικό, στη μητέρα του όσα τής έχει ήδη πει. Έτσι, πιο επιτυχημένες είναι, στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι μεταφράσεις των Μιχάλη Κακογιάννη: «Προ πάντων όχι αυτό που θα σου πω να κάνεις:» και Κωνσταντίνου Θεοτόκη: «Όχι, μα την αλήθεια, ό,τι σου ειπώ». Το ότι, δε, αυτά που λέει εδώ ο Άμλετ τα λέει ειρωνικά, «από την ανάποδη», γίνεται σαφές και από την απάντηση της μητέρας του, η οποία έχει κατανοήσει τις συμβουλές του. Βέβαια, το χωρίο είναι πιο εύκολο να διευκρινιστεί κατά την ερμηνεία του στην παράσταση. Σε αυτό βοηθάει εξαιρετικά η καινούργια μετάφραση, με την ακόλουθη, απλούστατη (πόσο δυσεύρετο είναι κάποτε το απλό) «κίνηση»: «Κάνε το αντίθετο απ’ ό,τι λέω», μεταφράζει ο Δ. Καψάλης.

Ακόμα, στην τέταρτη Σκηνή της Τέταρτης Πράξης, στον μονόλογο τον οποίον ο Άμλετ εκφωνεί λίγο μετά τη «συνάντησή» του με τον στρατό του Φόρτιμπρας και λίγο πριν αναχωρήσει ο ίδιος για το ταξίδι εκείνο στην Αγγλία που δεν έμελλε να ολοκληρωθεί ποτέ, υπάρχει ένα χωρίο το οποίο έχει προκαλέσει συζητήσεις ήδη μεταξύ των Άγγλων μελετητών, προκειμένου για το ακριβές νόημά του (αυτό, εξάλλου, έχει συμβεί πολλάκις, όπως ήδη επισημάνθηκε, ειδικά στον Άμλετ). Το συγκεκριμένο χωρίο θεωρείται, μάλιστα, αντιπροσωπευτικό των περιπτώσεων εκείνων στις οποίες ο Σαίξπηρ αφήνει από αμέλεια μισοειπωμένο αυτό που θέλει να εννοηθεί, λέγοντας κάποτε και το αντίθετό του, οπότε, ως προς αυτό, υπάρχει και εδώ μία δικαιολογία για τα λάθη των μεταφραστών. Πρόκειται για τα ακόλουθα λόγια: «Rightly to be great/ Is not to stir without great argument,/ But greatly to find quarrel in α straw/ When honour’s at the stake». Και στη μετάφραση του Κοσμά Πολίτη: «Πραγματικά μεγάλος δεν είναι όποιος/ ξεσηκώνεται δίχως αιτία, μα όποιος καυγά μεγάλο στήνει/ για ένα άχυρο σαν παίζεται η τιμή του». Σύμφωνα με τις Σημειώσεις της έκδοσης Arden, η άρνηση στον δεύτερο από τους παραπάνω στίχους του αγγλικού πρωτοτύπου πρέπει να θεωρηθεί ως διπλή, δηλαδή: «is not not to stir». Στην ελληνική γλώσσα, λοιπόν, η πιστή απόδοση θα ήταν κάπως έτσι: «Πραγματικά μεγάλος είσαι όχι όταν δεν ξεσηκώνεσαι χωρίς σοβαρή αιτία, αλλά όταν βρίσκεις αφορμή και από μια ασήμαντη αιτία (ένα άχυρο) για να στήσεις μεγάλο καβγά, εφόσον διακυβεύεται η τιμή σου». Αρκετές ελληνικές μεταφράσεις σε αυτό το σημείο είναι είτε ασαφείς, είτε λανθασμένες, κατά τη γνώμη μου. Πιο κοντά στο πρωτότυπο βρίσκονται, με τον δικό του τρόπο ο καθένας, ο Γιώργος Χειμωνάς: «Αν γενναιότητα είναι να μάχεσαι για τα μεγάλα/ Είναι μεγαλωσύνη να μάχεσαι όταν κι ένας ίσκιος μονάχα/ περάσει επάνω από την τιμή σου» και ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης: «Αληθινό δεν είναι μεγαλείο/ χωρίς μεγάλη αιτία να μη σαλεύεις,/ αλλά αφορμή για μάλωμα μεγάλο/ και σ’ ένα αχυροκάλαμο να βρίσκεις,/ αν η τιμή σου παίζεται». Ο Κοσμάς Πολίτης, όπως και άλλοι, δεν πρόσεξε την εννοούμενη διπλή άρνηση. Την πρόσεξε, όμως, και απέδωσε το χωρίο επιτυχέστατα (και) ο Διονύσης Καψάλης: «Μεγαλοσύνη σίγουρα δεν είναι/ να πολεμάς μονάχα όταν έχεις/ έναν μεγάλο λόγο. Αλλά να βρίσκεις/ μεγάλο λόγο για να πολεμήσεις/ και σ’ ένα τίποτα, και σ’ έναν ίσκιο,/ όταν το τίμημα είναι η τιμή σου».

Μένει, ίσως για μία δεύτερη έκδοση της ανά χείρας μετάφρασης (και εφόσον, βέβαια, η υπογράφουσα δεν έχει η ίδια κάνει κάποιο λάθος), εκείνο το «Come your ways» του αγγλικού πρωτοτύπου, ειπωμένο ως πατρική «διαταγή» από τον Πολώνιο στην Οφηλία, στο τέλος της τρίτης Σκηνής της Πρώτης Πράξης. Στην έκδοση Arden, ο επιμελητής Harold Jenkins υποσημειώνει σχετικά ότι πρόκειται για συνήθη ιδιω(μα)τισμό, όπου το «ways» διατηρεί μία παλαιότερη επιρρηματική χρήση της γενικής πτώσης. Με την προϋπόθεση, δε, ότι και η γράφουσα διδάχθηκε σωστά το σαιξπηρικό πρωτότυπο στα φοιτητικά της χρόνια, η εν λόγω έκφραση θα πρέπει να αντιστοιχεί στην ελληνική γλώσσα με τα «Σύνερθε» ή «Έλα στα συγκαλά σου». Παρ’ όλα αυτά, τόσο ο Κοσμάς Πολίτης, μεταφράζοντας: «πήγαινε τώρα», αλλά και ο Διονύσης Καψάλης: «πάμε», όσο και οι, επί παραδείγματι, Δημήτριος Βικέλας, Ιάκωβος Πολυλάς, Βασίλης Ρώτας, Παύλος Μάτεσις, μεταφράζοντας με τον ίδιο τρόπο ή παρόμοια, δίνουν, ανεξήγητα, διαφορετική νοηματική κατεύθυνση στο κείμενο. Ο Γιώργος Χειμωνάς, από την πλευρά του, στην εντελώς ιδιότυπη, ούτως ή άλλως, μετάφρασή του, παραλείπει (ή αποφεύγει) το συγκεκριμένο σημείο. Μόνον ο Θεόδουλος Μ. Πανταζής, εξ όσων, βέβαια, γνωρίζω, το αποδίδει σωστά στην ελληνική («Σύνελθε»).[2]

Τίποτε, ωστόσο, δεν θα μπορούσε να αλλάξει ή να μειώσει την σημασία του γεγονότος της κυκλοφορίας στην ελληνική γλώσσα μίας πραγματικά καινούργιας μετάφρασης, η οποία έχει, επιτέλους, διορθώσει χρονίζοντα λάθη δεκαετιών.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] The Arden Edition of the Works of William Shakespeare, Hamlet, Edited by Harold Jenkins, General Editor: Richard Proudfoot, Methuen, London and New York, 1986.
[2] Στο παρόν άρθρο γίνεται αναφορά στις ακόλουθες σαιξπηρικές μεταφράσεις: α) Σαίξπηρ Γουΐλλιαμ,Ο Άμλετ Τραγωδία σε πέντε πράξεις, Μεταφρασμένη από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη), Αθήνα, 1977 β) Σαίξπηρ Ουΐλλιαμ, Η Τραγωδία τού Άμλετ Πρίγκιπα της Δανίας, Μετάφραση: Μιχάλης Κακογιάννης. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 1985 γ) Σαίξπηρ Ουΐλλιαμ, Άμλετ Πρίγκηπας της Δανίας (Δράμα σε πέντε πράξεις και είκοσι σκηνές), Μετάφραση: Γιώργος Χειμωνάς, Δεύτερη έκδοση, Κέδρος, 1989 δ) Σαίξπηρ Ουΐλλιαμ, Άμλετ, Μετάφραση [Απευθείας από το πρωτότυπο]: Θεοδούλου Μ. Πανταζή, Κύπρος – Λευκωσία: Εκδόσεις «Όμπερον» – Αρ. 4, 1990 ε)ΑμλέτοςΤραγωδία Σαικσπείρου, Έμμετρος Μετάφρασις: Ιακώβου Πολυλά, Εισαγωγή: Δημήτρης Πολυχρονάκης, Κριτικαί Παρατηρήσεις: Γεώργιος Καλοσγούρος, Φιλολογική Επιμέλεια: Μάρα Γιαννή, Εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήναι, 2008 στ) Σέξπιρ Ουΐλιαμ, Η τραγική ιστορία τού Άμλετ πρίγκιπα της Δανιμαρκίας, Μετάφραση: Παύλος Μάτεσις, Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος, 2009 ζ) Shakespeare William, Άμλετ, Μετάφραση: Βασίλης Ρώτας, Ειδική έκδοση για την εφημ. Το Βήμα, Εκδόσεις Επικαιρότητα, 2009.



Άμλετ
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ
προλεγόμενα – μετάφραση: Διονύσης Καψάλης
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
248 σελ.
Τιμή € 14,00
001 patakis eshop

 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΤΕΧΝΕΣ
Σταύρος Αθανασιάδης – The KRAH: «Στη χώρα που δεν είχε κύκλους»

Ένα κόμικ σε τέσσερις γλώσσες (ελληνικά, αγγλικά, φαρσί, αραβικά) και σε έντυπη, ψηφιακή και ακουστική έκδοση είναι αν μη τι άλλο ένα πολύ ενδιαφέρον και πρωτότυπο εγχείρημα. Μιλάμε για το βιβλίο Στη χώρα...

ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΤΕΧΝΕΣ
Τάσος Ζαφειριάδης – Θανάσης Πέτρου: «Ξημέρωσε ο Θεός τη μέρα»

Το Ξημέρωσε ο Θεός τη μέρα είναι ένα graphic novel για τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-1941, με το πολύ πρωτότυπο του εγχειρήματος να είναι ότι βασίζεται σε μια ηχογραφημένη αφήγηση σε κασέτα των 60 λεπτών....

ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΤΕΧΝΕΣ
Ηλίας Π. Βουτιερίδης: «Μέρες πολέμου – Ώρες ανάπαυλας»

Είναι γνωστή η δημοσιογραφική ιδιότητα του πολυμερούς Ηλία Βουτιερίδη, αν και εκδοτικά υποτιμημένη σε σχέση με άλλες δραστηριότητές του. Οι κριτικές-φιλολογικές του επιδόσεις, χάρη στην έκδοση και...

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΚΑΤΑΧΩΡΙΣΕΙΣ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Διεύθυνση

Πτολεμαίων 4
(Πλατεία Προσκόπων)
11635 Αθήνα,
Τηλ.-fax: 210.7212307
info@diastixo.gr
ISSN: 2585-2485

ΕΓΓΡΑΦΗ ΣΤΟ NEWSLETTER

Εγγραφείτε τώρα στο newsletter μας και μάθετε πρώτοι. τα τελευταία νέα για το βιβλίο και για τις τέχνες.

Με την επίσκεψη στο site μας, αποδέχεστε τη χρήση Cookies από το diastixo.gr, με σκοπό τη βελτίωση των υπηρεσιών που σας παρέχουμε.