Συλλογικό έργο: «Η ελάχιστη δομή»
«Η Ελλάδα για την οποία μιλάμε στα έργα μας βρίσκεται στα όνειρά μας». (Μάνος Χατζιδάκις)
Μια έκθεση εικαστικών και αρχιτεκτόνων πριν από λίγο καιρό κατέληξε σε ένα βιβλίο, στο οποίο έγκριτα μέλη της εικαστικής και της αρχιτεκτονικής οικογένειας καταθέτουν την άποψή τους πάνω στην ελάχιστη δομή, τίτλος της έκθεσης και του βιβλίου, με διευκρινιστικό ετερότιτλο «Σκηνές της καλύβας». Οι διαπρεπείς συντάκτες των κειμένων, σχεδόν κατά κανόνα αρχίζουν από τον Heidegger, αναφέρονται σε πίνακες ζωγραφικής, κινηματογραφικές ταινίες, κείμενα και άλλους φιλοσόφους. Σκοπός τους να εξηγήσουν την ελάχιστη δομή –την καλύβα– όπως αυτή από την εποχή της Αναγέννησης αναφέρεται. Ο άνθρωπος κατοικούσε σε μια καλύβα στο δάσος και σήμερα πια, στις μοντέρνες μεγαλουπόλεις, σε πολυώροφα κτίσματα από γυαλί και σίδερο, κατοικίες μηχανές, απόμακρες και αφύσικες, σαν μια υποδήλωση της απόστασης που τον χωρίζει από το φυσικό περιβάλλον και τονίζει το αδύνατο της επιστροφής.
Επιμελητής αυτού του πολυσυλλεκτικού τόμου είναι ο –πρώτος τη τάξει συγγραφέας– Αποστόλης Αρτινός, ο οποίος υπογράφει και το πρώτο κείμενο, «Η ετεροτοπία της καλύβας». Κατ' αρχάς πρέπει να ορίσουμε την έννοια της «ετεροτοπίας» ως κάτι ανάλογο της πλατωνικής ουτοπίας. Από αυτήν ορμώμενος ο Michel Foucault εγέννησε την «ετεροτοπία», τον τόπο αλλού, υπαρκτό και συγχρόνως μη υπαρκτό. Και ο μεν Πλάτων εννοούσε τον μη υπαρκτό, αν και γεννήτορα του υπαρκτού, του πραγματικού, «απεικάσματος» και κακέκτυπου του μη υπαρκτού ιδεατού άλλου. Το πράγμα για να κατανοηθεί θέλει εμβριθή σε βάθος ανάλυση. Ας αρκεστούμε για την ώρα στον τόπο που δεν είναι αυτός, ο αστικός χώρος, που μας περιβάλλει.
Και ενώ ο κόσμος εξελίσσεται και η αρχιτεκτονική θεοποιήθηκε και φτιάχνει κτίρια ψηλά σαν τον πύργο της Βαβέλ, ο Le Corbusier που «οραματίστηκε ουρανοξύστες χιλιομέτρων» έχτισε μια ταπεινή καλύβα στην Κυανή Ακτή και εκεί ήθελε να τελειώσει τη ζωή του, σαν με την αντίφαση αυτή, ανάμεσα στο κατασκευάζειν για τους πολλούς και στο ποιείν μια καλύβα για προσωπική χρήση, να λέει ότι ο έχων τη δύναμη μπορεί να ζει στην καλύβα του παιδικού παραμυθιού του.
Τον 19ο αιώνα οι ειδικοί αναζητούν παλιά τοπία, αγροικίες και άλλα γνωστά από πίνακες ζωγραφικής, κυρίως, ή περιγραφές στοχαστών. «Το κατοικείν των χωρικών» κατά Heidegger, η «αγροικία του Goethe», «τα τοπία του Turner και του Constable», «η αισθησιακή ρέμβη του Rousseau», «ο Μέλανας Δρυμός» δεν είναι παρά τα τελευταία σημεία της σχέσης του ανθρώπου του εξαρτημένου από τη φύση. Η καλύβα με τις σανίδες δείχνει την κυριαρχία της φύσης πάνω του, ενώ το νέο αστικό περιβάλλον την ανατρέπει. Ο άνθρωπος είναι πλέον ο κυρίαρχος. Και ενώ ο κόσμος εξελίσσεται και η αρχιτεκτονική θεοποιήθηκε και φτιάχνει κτίρια ψηλά σαν τον πύργο της Βαβέλ, ο Le Corbusier που «οραματίστηκε ουρανοξύστες χιλιομέτρων» έχτισε μια ταπεινή καλύβα στην Κυανή Ακτή και εκεί ήθελε να τελειώσει τη ζωή του, σαν με την αντίφαση αυτή, ανάμεσα στο κατασκευάζειν για τους πολλούς και στο ποιείν μια καλύβα για προσωπική χρήση, να λέει ότι ο έχων τη δύναμη μπορεί να ζει στην καλύβα του παιδικού παραμυθιού του.
Και ο συντάκτης του δεύτερου κειμένου (Χρήστος Παπούλιας) ανατρέχει στον Heidegger, με την προτροπή να αναζητήσουμε τις πρωταρχικές σημασίες των λέξεων που σχετίζονται με το κατοικείν. Απλοποιώντας τη συσσώρευση των ενάρθρων απαρεμφάτων νομίζω πως ο συγγραφέας προσπαθεί να μας προστατεύσει από την ύβρη των μεγαθηρίων που καταπίνουν δάση και βουνά, σε αντίθεση με την «ελάχιστη δομή», που σέβεται το περιβάλλον και σώζει τον πλανήτη.
Το παράδειγμα του λύκου που γυροφέρνει την καλύβα της γιαγιάς στο δάσος είναι μια εκδοχή του εκδιωγμένου από τον χώρο του λύκου. Η μελέτη ανατρέπει τον γνωστό μύθο της Κοκκινοσκουφίτσας. «Η ρομαντική καλύβα των Thoreau, Bachelard, Heidegger... χάνει μέσα στο παραμύθι τον ενωτικό της χαρακτήρα» (Δήμητρα Βογιατζάκη) και αναλύει τη σχέση του παρασίτου με τον ξενιστή. Οι δύο αυτοί –λύκος και Κοκκινοσκουφίτσα ή γιαγιά– είναι αντεκδικητές του ίδιου χώρου. Το ίδιο συμβαίνει με μια αναλογία, βάσει της αποικιακής στρατηγικής, όπου αντί για καλύβα έχουμε γυναίκα (Βασιλική-Μαρία Πλαβού), διεκδικούμενη ταυτοχρόνως από τον Le Corbusier και Loos, πράγμα που θα καταλήξει σε σύγκρουση (ο πόλεμος για την Ωραία Ελένη ή για την Τροία;).
Η καλύβα ως χώρος προσωπικός, ως εργαστήριο ή καταφύγιο, απειλείται από τον εισβολέα (Κωστής Βελώνης). Όταν ο Goethe ή ο Marc-Antoine Laugier αναγνώριζαν την υπεροχή της καλύβας έναντι του baroque ανακτόρου, στόχευαν έμμεσα στην αμφισβήτηση της πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας. Το παράδειγμα του Παζολίνι και του Παρατζάνωφ (Γιώργος Τζιρτζιλάκης) μας υπενθυμίζει πόσο το θέμα δεν είναι μόνο κοινωνικό ή καλλιτεχνικό, αλλά και πολιτικό. Οι δύο καλλιτέχνες έδειξαν την ιστορικότητα της αλλοτρίωσης. Την ευθύνη της καπιταλιστικής κοινωνίας για την αλλοτρίωση του ανθρώπου, ο οποίος έχασε τη γη του, τα μέσα παραγωγής, τα προϊόντα που παράγει, τον χρόνο του, πέραν του ότι το παραγόμενο αγαθό δεν είναι δημιουργικό: Ο άνθρωπος της καπιταλιστικής κοινωνίας είναι για δεύτερη φορά εξόριστος του παραδείσου, εκείνου, του ελάχιστου, της μικρής καλύβας του και του περιβάλλοντος κήπου (Την Γαλάτειαν και μίαν καλύβην, αλλιώς: «μου αρκεί η Γαλάτεια και μια καλύβα», είπε ο Πυγμαλίων). Όμως, αν ο αποδυναμωμένος άνθρωπος επανακάμψει για να επαναδιεκδικήσει ό,τι στερήθηκε, τότε θα αποτελέσει απειλή για την αστική τάξη.
Ο Άρης Κωνσταντινίδης (που έλεγε «το κτίριο είναι το είναι του ανθρώπου... Όλα είναι ένα... μια είναι η ζωή, ένας είναι ο άνθρωπος») είναι ο «αρχιμάστορας των παλιών συντεχνιών», ο «αρχιμουσικός που με τον «αρχιτεκτονημένο τύπο» του συντάσσεται με την ιδέα του κτίσματος που «φυτρώνει επάνω στο έδαφος της γης όπως γίνεται με τα δέντρα, με τους θάμνους και τα λουλούδια» (Σταύρος Μαρτίνος).
Τα καλύβια των νομάδων εκλαμβάνονται ως ένα σκέπασμα, «ένα παλτό που μπορεί να μεταφερθεί» με κριτήριο την αναγκαιότητα και το ελάχιστο του μεγέθους και του βάρους. Παρατίθενται κείμενα επιφανών (Φοίβη Γιαννίση). Για το «παλιοτσαρδάκι» στη Νέα Ιωνία του Βόλου κάνει λόγο ο Γιώργος Μητρούλιας, για τη θερμομονωτική θωράκιση των κτιρίων με αναφορές στον «περιστρεφόμενο πίθο του Διογένη και την κλιματολογική αλλαγή» ο Ζήσης Κοτιώνης.
Οι «ετεροτοπίες» διασαλεύουν τις λέξεις και τα νοήματά τους. Είναι οι τόποι του «έτερου», του μη κανονικού, που ορίζονται σε σχέση με τη διαφορά τους από τον τόπο, ενώ οι ουτοπίες βρίσκονται μέσα στην ευθεία γραμμή της γλώσσας, λέει στοχαζόμενος πάνω στην αρχιτεκτονική ο Γιάννης Γρηγοριάδης. Το κοντέινερ είναι η «ανέφικτη επιστροφή» της καλύβας (Χρήστος Χρυσόπουλος). Με το «Cabin screenings» επικαλείται τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική για τον ρόλο της καλύβας ως «αρχέγονου καταφυγίου» η Κίκα Κυριακάκου.
Τελικώς πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα περιδιάβαση σε κείμενα στοχαστικά, πλούσια σε πληροφορίες πάνω στην «ελάχιστη δομή» ως δείγμα μιας ποιητικής, ανεπιστρεπτί χαμένης, αθωότητας. Θα τελειώσω με την ιδέα του Ελύτη: «Κατοίκησα μια χώρα που 'βγαινε από την άλλη την πραγματική... Την είπα κι αυτήν Ελλάδα και τη χάραξα πάνω στο χαρτί να τηνε βλέπω. Τόσο λίγη έμοιαζε• τόσο άπιαστη» (Μικρός Ναυτίλος, ΙΙ). Ουτοπία; Ετεροτοπία; Αυτήν πάντως.
Η ελάχιστη δομή
Σκηνές της καλύβας
Συλλογικό έργο
επιμέλεια: Αποστόλης Αρτινός
Κριτική
208 σελ.
Τιμή € 13,00
