Ρακίνας: «Ανδρομάχη»
Ο Ρακίνας ή Ζαν Ρασίν (Λα Φερτέ-Μιλόν, 1639 – Παρίσι, 1699) ήταν ένας από τους τρεις μεγαλύτερους θεατρικούς συγγραφείς στη Γαλλία του 17ου αι. μαζί με τον Μολιέρο και τον Κορνέιγ. Ορφανός στα τέσσερα χρόνια του, μεγάλωσε με την εκ πατρός γιαγιά του στο μοναστήρι του Πορτ Ρουαγιάλ, όπου διδάχτηκε αρχαία ελληνικά και άρχισε να ενδιαφέρεται για τη συγγραφή. Αρχικά σπούδασε νομικά, αλλά τον κέρδισε το θέατρο και έγινε ο κατεξοχήν δραματουργός στην περίοδο 1664-1677, ευνοούμενος του Λουδοβίκου και αξιωματούχος του. Θέματα και ήρωες άντλησε από την αρχαία Γραμματεία και στη συγκεκριμένη περίπτωση από τον Ευριπίδη, του οποίου η Ανδρομάχη παίχτηκε το 427-424 π.Χ. μέσα στον Πελοποννησιακό πόλεμο και σχετίζεται με τη συμφορά της εποχής. Ο Ρακίνας όμως στη δική του Ανδρομάχη –σε πέντε πράξεις– αλλάζει πολλά. Τον διακρίνει μια τάση μοιρολατρίας, αποκτημένη στο μοναστήρι, το ύφος του είναι λιτό, η γλώσσα απλή και ο στίχος αλεξανδρινός (ιαμβικό 12σύλλαβο).
Με το έργο αυτό στα 27 του χρόνια καθιερώνεται ως μεγάλος Γάλλος συγγραφέας. Το παρουσίασε στο Λούβρο, με τον βασιλικό θίασο Les Grands Comediens, στα διαμερίσματα της Μαρί Τερέζ, που ήταν η σύζυγος του Φίλιππου του Ωραίου, αδελφού του Λουδοβίκου ΙΔ’. Δύο μέρες μετά παίχτηκε για το κοινό στο Hôtel de Bourgogne. Το έργο αφιερώνεται στη Μαντάμ Ανριέτ της Αγγλίας, Μαρί Τερέζ. Από αυτή την αφιέρωση αποσπώ μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα, γεμάτα ευγένεια, ανάγκη για υποστήριξη και αποδοχή:
Κυρία, δεν είναι τυχαίο που θέτω το επιφανές όνομά σας στην επικεφαλίδα αυτού του έργου. Με ποιο άλλο όνομα θα μπορούσα να θαμπώσω τα μάτια των αναγνωστών μου, εκτός από κείνο με το οποίο οι θεατές της παράστασής μου θαμπώθηκαν ήδη;
Και αφού της απαριθμήσει όλα όσα έκανε εκείνη, αναφέρεται και στα «δάκρυά της», τα οποία αποτελούν και το διαβατήριο για την επιτυχία:
Συγχωρήστε με, Κυρία, αν τολμώ να επαίρομαι για την τόσο ευτυχή εκκίνηση της σταδιοδρομίας μου. Είσθε η παρηγοριά μου απέναντι στη σκληρότητα εκείνων που δεν μπόρεσαν ή δεν αφέθηκαν να συγκινηθούν.
Η αφιέρωση συνεχίζεται και ανάμεσα στα πολλά ευγενικά προς τη Βασιλική Της Υψηλότητα, προβάλλει και η βαθιά επιθυμία του δημιουργού:
Είσθε για την αυλή ο αλάνθαστος κριτής. Κι εμείς μοχθούμε για να αρέσουμε στο κοινό κι απευθυνόμαστε στους σοφούς για να αποφανθούν αν γράφουμε σύμφωνα με τους κανόνες. Όμως, ο κυρίαρχος κανόνας είναι να αρέσουμε στη Βασιλική Σας Υψηλότητα. […] Κυρία, η Βασιλική Σας Υψηλότης ας μου επιτρέψει να είμαι ο ταπεινός υπάκουος και πιστός Της υπηρέτης.
Στον πρώτο πρόλογο του έργου το 1668, παραθέτει αποσπάσματα από την Αινειάδα του Βιργιλίου, στα οποία ο αναγνώστης κατατοπίζεται πάνω στο θέμα της τραγωδίας και στα τέσσερα πρόσωπα: Ανδρομάχη (σύζυγος του νεκρού Έκτορα, αιχμάλωτη του Πύρρου), Πύρρος (γιος του Αχιλλέα, βασιλιάς της Ηπείρου), Ορέστης (γιος του Αγαμέμνονα), Ερμιόνη (κόρη της Ελένης, προορίζεται για σύζυγος του Πύρρου). Τα άλλα πρόσωπα είναι: ο Πυλάδης (φίλος του Ορέστη), η Κλεόνη (έμπιστη της Ερμιόνης), η Κεφίσσα (έμπιστη της Ανδρομάχης), ο Φοίνιξ (έμπιστος του Αχιλλέα και έπειτα του Πύρρου) και η Φρουρά του Ορέστη.
Στον δεύτερο πρόλογο του 1676, ο Ρακίνας μάς ενημερώνει για το τι δανείζεται από τον Ευριπίδη· μόνο το όνομα. Αλλάζει κατά πολύ τον μύθο και η Ανδρομάχη μέσω του Πύρρου μόνο μια ζωή προσπαθεί να σώσει, τον γιο της τον Αστυάνακτα, που δεν σκοτώθηκε στην Τροία και τον φέρει μαζί της στην αιχμαλωσία της. Και αυτή την αλλαγή τη δικαιολογεί με το ότι η Ανδρομάχη δεν θα μπορούσε να αγαπήσει άλλον άντρα και άλλο παιδί, τον Μολοσσό, που σύμφωνα με τη μυθική εκδοχή απέκτησε από τον Πύρρο. Ο Ρονσάρ πάλι επέλεξε τον Αστυάνακτα για ήρωα της franciade, θυμίζοντάς μας πως «οι βασιλείς μας έλκουν τη μακρινή καταγωγή τους από τον γιο του Έκτορα… που σώζεται για να ιδρύσει τη μοναρχία μας».
Οι ποιητές έχουν το δικαίωμα να παραλλάσσουν τους μύθους και ο Ρακίνας δίνει στην Ανδρομάχη του ελεητική χριστιανική ματιά, αλλά και ρυθμό, μελωδία, γεωμετρία και συμμετρία για να περιγράψει «βίαια αισθήματα και πάθη… με λαμπρό και κομψό τρόπο». Ο φονικός Τρωικός πόλεμος συνεχίζεται στις καρδιές νικητών και νικημένων, γιατί «είναι ο έρωτας πάνω από κάθε εξουσία εξουσιαστής και καταστρέφει όσους κατάφεραν να σωθούν στην Τροία. Ο θρίαμβος και ο όλεθρος του Έρωτα θα ήταν ο πιο εύστοχος υπότιτλος της Ανδρομάχης του Ρακίνα».
Οι συνέπειες του πολέμου ξεπερνούν τις καλές προθέσεις κι ο έρωτας είναι ανίσχυρος να αναχαιτίσει το κακό.
Σκηνή πρώτη και ο Ορέστης εξηγεί στον Πυλάδη την αιτία που τον έφερε στην Αυλή του Πύρρου (επιλέγω στίχους):
Μάθε, λοιπόν, πώς βρέθηκα στη χώρα της Ηπείρου
Μια άσπλαχνη ζητώ στην αυλή του Πύρρου.
Τι μου μέλλεται, να φανταστώ δεν θα τολμήσω,
Αν τη ζωή ή τον θάνατό μου θ’ αντικρίσω.
Πυλάδης: Στου έρωτα έχετε τη σκλαβιά παραδοθεί;
Η πολύτιμη ζωή σας κρέμεται από μια κλωστή;
Με ποια βέλη ο έρωτας σας έχει χτυπήσει;
Τις παλιές συμφορές σας έχετε λησμονήσει;
Ορέστης: Πιστέ μου φίλε […]
Ποτέ δεν σου έκρυψα της ζωής μου τα πάθη,
Του έρωτα τα πρώτα σκιρτήματα, τα λάθη…
Το θέμα είναι ότι ο Μενέλαος θέλει να παντρέψει την κόρη του την Ερμιόνη με τον Πύρρο, αλλά ο Ορέστης είναι ερωτευμένος μαζί της και υποφέρει. Εκείνη υποφέρει γιατί ο Πύρρος είναι ερωτευμένος με την Ανδρομάχη, αλλά η Ανδρομάχη νοιάζεται μόνο πώς θα σώσει το παιδί της από τον θάνατο. Ο Ορέστης θεωρεί το παιδί φίδι, ενώ οι άλλοι Έλληνες, με τα λόγια του Πύρρου:
Ο Αστυάναξ, φοβούνται, εναντίον μου θα στρέψει τη μανία
Και από τις στάχτες της θα αναγεννήσει την Τροία.
[…]
Για τους παλιούς εχθρούς το μίσος έχει τελειώσει,
Ό,τι απόμεινε απ’ την Τροία ο Πύρρος θα το σώσει.
Το έργο είναι γεμάτο από συναισθηματική ένταση, πολιτική σκοπιμότητα και ανικανοποίητους έρωτες. Η τραγωδία θα ολοκληρωθεί και κανένας από τους ήρωες δεν θα δικαιωθεί, κανένας δεν θα ευτυχήσει. Οι συνέπειες του πολέμου ξεπερνούν τις καλές προθέσεις κι ο έρωτας είναι ανίσχυρος να αναχαιτίσει το κακό. Η μετάφραση είναι ζωηρή, γλαφυρή, ρυθμική, γεμάτη από τη γαλλική φινέτσα, ιδανική για το εκλεπτυσμένο κοινό στο οποίο απευθύνεται.
Να φανταστούμε τον Ρακίνα με μια βαθιά υπόκλιση, να ακουμπά τα χείλη του στα ακροδάχτυλα της Κυρίας, καταχειροκροτούμενος. Να συγχαρούμε και τον συγγραφέα και σκηνοθέτη Ανδρέα Στάικο για την επιτυχή του μετάφραση.
Ανδρομάχη
Ρακίνας
μετάφραση: Ανδρέας Στάικος
Σοκόλη
σ. 112
ISBN: 978-960-637-055-7
Τιμή: 13,78€
