Percy Bysshe Shelley: «Ελλάς»
Κατ’ αρχάς να πούμε ότι, πέρα από το εξαιρετικό ποίημα του Σέλεϊ με τον εμβληματικό τίτλο Ελλάς και τη μετάφρασή του στα ελληνικά από τον Ορφέα Απέργη, και το επίσης εξαιρετικό εξώφυλλο του ρομαντικού ζωγράφου William-Adolphe Bouguereau του 1880 περίπου, η εκτενής εισαγωγή, οι σημειώσεις, το παράρτημα, όλα συνηγορούν στο ότι έχουμε στα χέρια μας ένα καταπληκτικό βιβλίο, με την εγγύηση των Εκδόσεων Gutenberg.
Συγκεκριμένα, στις ενότητες: Εισαγωγή του μεταφραστή («Περί του Ρομαντισμού, γενικά», «Περί Ρομαντισμού, πιο ειδικά», «Περί του έργου, ειδικά», «Εισαγωγή του ποιητή», «Σημειώσεις του ποιητή», «Σημειώσεις του μεταφραστή») και Παράρτημα («Percy Bysshe Shelley, Πρόλογος στο λυρικό δράμα» και «Σημειώσεις του μεταφραστή») μας δίνεται η δυνατότητα να πληροφορηθούμε τα πάντα για την εποχή και το κλίμα που εξέθρεψε τον Ρομαντισμό, να ζήσουμε την περιρρέουσα ατμόσφαιρα μέσα στην οποία γεννήθηκε το έργο και να ακούσουμε τον φλογερό θαυμαστή της Ελλάδας να αναφωνεί: «Είμαστε όλοι Έλληνες».
Ωστόσο, είναι μάλλον δύσκολο να περιγράψουμε το πνεύμα της εποχής, το «genius saeculi» όπως θα έλεγαν οι Ρωμαίοι (και μας το θυμίζει ο Απέργης), όπως το εισήγαγε ο Χέρντερ στη γερμανική φιλοσοφία με τον όρο Zeitgeist και μετά ο Χέγκελ το οικειοποιήθηκε για να φτάσει στην «πάλη των ιδεών». Εν πάση περιπτώσει, αν και είναι δύσκολο να μπουν όλα σε ένα γενικό κλίμα, το κλίμα αυτό είχε ετοιμαστεί από τον προηγούμενο αιώνα με τον Διαφωτισμό, τις φιλελεύθερες ιδέες, την εκδίωξη της τυραννίας, πράγμα που εκδηλώθηκε δυναμικά με τη Γαλλική και την Αμερικανική Επανάσταση.
Να μην ξεχνάμε ότι οι Ρομαντικοί διέδιδαν τέτοιες ιδέες· άνθρωποι των γραμμάτων, που αγαπούσαν τη δράση, ακολουθούσαν τα συναισθήματά τους, ζούσαν έξω από τις συμβάσεις, λάτρευαν τα στοιχεία της φύσης –σκοτάδια, θύελλες, καταιγίδες– και τα στοιχειά-φαντάσματα και γενικώς το παράλογο, ήρθαν μέσα στον Αιώνα των Φώτων να αντιπαραβάλουν στη λογική του Διαφωτισμού την παραφορά στον έρωτα και στα ερείπια, να ζήσουν έξω από τον «καθωσπρεπισμό» της πουριτανικής κοινωνίας, όπως ο Μπάιρον και πριν από αυτόν ο Ναπολέων Βοναπάρτης!
«Είμαστε όλοι Έλληνες, οι νόμοι μας, η λογοτεχνία μας, η θρησκεία μας, οι τέχνες μας, έχουν τη ρίζα τους στην Ελλάδα».
Και τώρα, στον νεοελληνικό Νεοκλασικισμό –δείγμα του οποίου είναι η τριλογία της οδού Πανεπιστημίου (Βιβλιοθήκη, Πανεπιστήμιο, Ακαδημία)– ο ελληνικός Ρομαντισμός, που στρέφεται στην αρχαιότητα και, φυσικά, στα αρχαία ερείπια, συναντιέται με τον Ρομαντισμό.
Κι έτσι, η ελληνική Επανάσταση είναι ένα αντιφατικό κράμα αποτελούμενο από τα φώτα του προηγούμενου, 18ου αιώνα, αλλά και από την πίστη στην ατομική βούληση και δράση. Δείγμα ο Ρήγας της Χάρτας και του Θούριου. Ο Μπάιρον, που ήρθε στην Ελλάδα και πέθανε στο Μεσολόγγι, και ο φίλος του ο Σέλεϊ, που πνίγηκε μια νύχτα τρικυμίας στο Λιβόρνο, τελείωσαν τη ζωή τους όπως άρμοζε σε έναν ρομαντικό ήρωα. Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε στα 1826-1827 γράφει το ποίημα «Ύμνος στον Αριστογείτονα και τον Αρμόδιο», για να υμνήσει βέβαια την Ελλάδα, αλλά και τους δύο Άγγλους ρομαντικούς.
Αναζητώντας τις ρίζες του Ρομαντισμού, ο Απέργης θα φτάσει στην κατακερματισμένη σε κρατίδια Γερμανία, όπου, σύμφωνα με τον Αϊζάια Μπερλίν, οι Γερμανοί αντιδρούν στην περιχαράκωση για να φτάσουν στη «βουλησιαρχία». Ο Χάμαν θα διακηρύξει ότι η «ψυχή χαίρεται με την ανεμπόδιστη πραγμάτωση των δυνατοτήτων της…», και αργότερα ο Μπερξόν και άλλοι θα υποστηρίξουν ότι ο ορθολογισμός σκοτώνει το θαύμα της ζωής. Γιατί, η φωνή του Θεού ακούγεται μέσα από τη φύση και την ιστορία και οι μύθοι είναι ο μόνος τρόπος για να την εκφράσουμε εμείς, ενώ στην καρδιά της τέχνης βρίσκεται το πάθος που «δεν μπορεί να περιγραφεί ούτε να ταξινομηθεί». Ο άνθρωπος είναι παιχνιδιάρης, λέει ο Χέρντερ, και είναι αυτός που επινοεί τους κανόνες – «δεν δρούμε επειδή γνωρίζουμε, γνωρίζουμε επειδή καλούμαστε να δράσουμε» (ο κόσμος μάς έλεγε τρελούς… έλεγε ο Κολοκοτρώνης), «Δεν καθορίζομαι από σκοπούς, οι σκοποί καθορίζονται από μένα, ένα Εγώ που […] δημιουργεί […] ακατάβλητα τον εαυτό του», για ασυνείδητες δυνάμεις μιλάει ο Σέλινγκ και η σκυτάλη περνάει στους Άγγλους. Τελικά, «ο Ρομαντισμός πιστεύει σε ένα ακατάβλητο Εγώ που αυτοδημιουργείται ζώντας, με μόνη δομή τη ροή […] καθώς πασχίζει να προσεγγίσει την όποια τελείωση…». Να λοιπόν που έφτασε η ώρα να επαναστατήσουν οι καλλιτέχνες, όπως επαναστάτησαν οι κοινωνίες.
Ο Ρομαντισμός χρειάζεται υψηλή θερμοκρασία, ψυχική φόρτιση, σώμα και ψυχή φορτισμένα στη νιοστή, έτσι όπως τα βρίσκουμε στον Μπάιρον, ακατάβλητη δραστηριότητα, πανσεξουαλικότητα, σωματική υπερενεργητικότητα, ακούραστη συγγραφική virtuosité.
Η μορφή είναι η κινητοποιός ιδέα. Η ψυχική παραφορά είναι το τελικό σημαντικό περιεχόμενό του. Το ενδιαφέρον στην εκτεταμένη και γοητευτική αυτή διαδρομή, την οποία μας εξηγεί λεπτομερώς ο Απέργης, είναι ότι εντάσσεται ως δρων Ρομαντικός και ο Ναπολέων, ένας άνθρωπος με μεγάλη ζέση και ψυχική ένταση που τον κάνει να φλέγεται.
Το έργο Ελλάς είναι το τελευταίο που είδε ο Σέλεϊ πριν πεθάνει. Κρατάει σημειώσεις για το τι και πώς, και το χαρακτηρίζει μια «μίμηση των Περσών του Αισχύλου, που βρίθει λυρισμού». Ο ίδιος ο Σέλεϊ μάς πληροφορεί ότι το ποίημα του το επέβαλαν τα γεγονότα της εποχής –THE POEM of Hellas, written at the suggestion of the events of the moment…– κι ακόμα ότι πρότυπό του ήταν οι Πέρσαι του Αισχύλου. Είναι ήδη αρκετά τα όσα οι Έλληνες έχουν καταφέρει: περισσότερες από μία ναυτικές νίκες και ότι «η ήττα στη Βλαχία σημαδεύτηκε από ηρωισμό υπερβαίνοντα σε μεγαλείο και τη νίκη ακόμα». Κατακρίνει την απάθεια των κυβερνώντων τον πολιτισμένο κόσμο προς τους απογόνους εκείνων στους οποίους οφείλουν τον πολιτισμό τους και οι οποίοι αναγεννώνται από την τέφρα των ερειπίων τους. «Είμαστε όλοι Έλληνες, οι νόμοι μας, η λογοτεχνία μας, η θρησκεία μας, οι τέχνες μας, έχουν τη ρίζα τους στην Ελλάδα». Και αν δεν υπήρχε η Ελλάδα, η Ρώμη μοναχά με τα όπλα της «δεν θα έφερνε καμία φώτιση» και «μπορεί ακόμα να ήμασταν βάρβαροι και ειδωλολάτρες», «Η ανθρώπινη μορφή και ο ανθρώπινος νους άγγιξαν στην Ελλάδα μια τελειότητα… Ο νεότερος Έλληνας είναι απόγονος αυτών των ένδοξων υπάρξεων…».
Η έκδοση περιλαμβάνει το κείμενο στο πρωτότυπο και απέναντί του τη μετάφραση στη γλώσσα μας. Για την περίσταση:
With the gifts of gladness/ Greece did thy cradle strew
Με τα δώρα της χαράς/ έρανε το λίκνο σου η Ελλάς
[…]
Samos is drunk with blood, – the Greek has paid
Η Σάμος σαν πιωμένη από το αίμα· ο Έλληνας πληρώνει
Στο τέλος, όμως:
Μια νέα Αθήνα θα στηθεί/ για να κληροδοτεί/ σε κάθε επόμενη εποχή…
Κομψοτέχνημα έκδοση, μετάφραση, κείμενα.
Ελλάς (δίγλωσση έκδοση)
Λυρικό δράμα
Percy Bysshe Shelley
Μετάφραση – Εισαγωγή – Σημειώσεις: Ορφέας Απέργης
Gutenberg
σ. 249
ISBN: 978-960-01-2224-4
Τιμή: 16,00€
