Molière: «Ο μισάνθρωπος»
Ο Jean-Baptiste Pοquelin ή απλώς Molière, o Μολιέρος (1622-1673), γεννήθηκε και πέθανε στο Παρίσι. Είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες προσωπικότητες που ανέδειξε το παγκόσμιο θέατρο. Έζησε για το θέατρο και πέθανε, κυριολεκτικά, για το θέατρο, το οποίο υπηρέτησε από όλες τις θέσεις: θεατής, θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός, δάσκαλος της κωμωδίας στην Ευρώπη· ο μεγαλύτερος κλασικός ποιητής, γενικώς. Πέθανε έπειτα από ισχυρή αιμορραγική κρίση επί σκηνής, παίζοντας τον Κατά φαντασίαν ασθενή. Ως ηθοποιός, δεν είχε θέση στο νεκροταφείο. Ο Βασιλιάς όμως του παραχώρησε μια θέση εκεί που θάβονταν τα αβάπτιστα βρέφη. Η ταφή έγινε νύχτα και κρυφά, παρ’ όλα αυτά με πλήθος κόσμου. Φορούσε πράσινα ρούχα που θεωρούνταν πως φέρνουν κακοτυχία στους ηθοποιούς, όπως πράσινες κορδέλες φοράει και ο ήρωας του Μισάνθρωπου. Τα οστά του μεταφέρθηκαν το 1792 στο μουσείο των μνημείων και το 1817 στο νεκροταφείο Père Lachaise.
Η ζωή του ήταν ταραχώδης και περιπετειώδης. Ο πατέρας του τον ήθελε θαλαμηπόλο του Βασιλιά, εκείνος σπούδασε νομικά και έγινε δικηγόρος. Όμως, αγαπούσε το θέατρο και όταν ερωτεύτηκε μια ηθοποιό, εγκατέλειψε τη δικηγορία και έγινε ηθοποιός. Περιφερόμενος με τον οικογενειακό θίασο, πλέον, γνώρισε πολλές δυσκολίες και πολλές αποτυχίες. Τα δικά του έργα άρχισε να τα γράφει στα 1665 και κατάφερε να κάνει μερικές επιτυχίες με σάτιρες, στις οποίες καυτηρίαζε ανθρώπινα ελαττώματα και κυρίως γυναικών. Έτσι κέρδισε το ενδιαφέρον του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ’, ο οποίος, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της προστασίας και προβολής των Γραμμάτων και Τεχνών, άρχισε να τον χρηματοδοτεί.
Το έργο του Ταρτούφος, στο οποίο σχολίαζε την υποκρισία και την κολακεία στη γαλλική Αυλή, έφερε αντιδράσεις. Ο Βασιλιάς τον συμβούλεψε να το αποφύγει, εκείνος όμως, τροποποιώντας το διαρκώς, κατάφερε να το επαναφέρει και τελικά να το επιβάλει και μαζί να αυξήσει και τη βασιλική χρηματοδότηση.
Τον Μισάνθρωπο (ή Χολερικό ερωτευμένο) έγραψε στα 1666. Πρόκειται για μια κωμωδία σε πέντε πράξεις, όπου ο πρωταγωνιστής, ο Αλσέστ (το όνομα Alceste κατάγεται από την Άλκηστη του Ευριπίδη, αλλά η ιδέα από τον Δύσκολο του Μενάνδρου), μισεί τον κόσμο για την υποκρισία του, έτσι δικαιολογείται και ο δεύτερος τίτλος, ο χολερικός, που αφορά τον άνθρωπο με τη μαύρη χολή, πηγή της μελαγχολίας. Συμπρωταγωνιστής είναι ο ψύχραιμος Φιλέντ. Κυρία του έργου και αγαπημένη του Αλσέστ, παιχνιδάκι στα χέρια της, είναι η ωραία Σελιμέν, φιλάρεσκη και άνετη στις συναναστροφές της, της αρέσει να σχολιάζει τους γύρω της και να διασκεδάζει. Ένας θηλυκός Δον Ζουάν. Ο καημένος ο Αλσέστ δεν αντέχει αυτόν τον κόσμο, αγωνίζεται εναντίον της υποκρισίας αλλά δεν καταξιώνεται. Μένει με την ιδιοτροπία του στην άκρη Μισάνθρωπος σαν τον Τίμωνα τον Αθηναίο του Σαίξπηρ.
Ειρήσθω εν παρόδω ότι εξαιρετική και εξονυχιστική είναι η μελέτη της Αλεξάνδρας Ρασιδάκη, Περί μελαγχολίας, μέλαινας χολής, με αναφορές στον Αριστοτέλη, τον Γαληνό, τον Robert Burton, τους Πατέρες της Εκκλησίας και τον Φρόιντ, με προεκτάσεις στον Ρομαντισμό και στις εκφάνσεις του συναισθήματος στη λογοτεχνία και την τέχνη γενικότερα (βλ. στις Σημειώσεις, στ. 90, σελ. 106 του παρόντος βιβλίου και εδώ). Ο Μισάνθρωπος έχει μεταφραστεί πολλές φορές με αφορμή κάποια θεατρική παράσταση. Το έργο πρωτοπαίχτηκε στο Παρίσι, στο θέατρο Παλαί Ρουαγιάλ, στις 4 Ιουνίου 1666, από τον θίασο του Βασιλέως. Με τη μετάφραση, την οποία εκπόνησε η Χρύσα Προκοπάκη, παίχτηκε πρώτη φορά στις 7 Απριλίου 1996 στη Νέα Σκηνή, στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων, και είναι αφιερωμένη στον Λευτέρη Βογιατζή. Οι χρονολογίες δείχνουν πως μπορεί να είναι και επετειακή, για τα τριακόσια και κάτι χρόνια από την επίσημη πρώτη του.
Όπως έχει πει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος, όλα παλιώνουν και οι μεταφράσεις επίσης. Επομένως, και η παρούσα μετάφραση, όπως κάθε νέα μετάφραση, μας δίνει μια ανανεωμένη γλωσσική εκδοχή του έργου το οποίο, παρά τα χρόνια που το χωρίζουν από τη συγγραφή του, δεν πάλιωσε, ούτε οι ανθρώπινοι χαρακτήρες άλλαξαν ούτε οι χολερικοί τύποι εξέλιπαν.
Η κομψή έκδοση είναι ιδιαιτέρως γοητευτική, ο λόγος απρόσκοπτος και ο στίχος επιμελημένος. Μια ακόμα προσφορά του μεγάλου Μολιέρου στο ελληνικό κοινό.
Η Χρύσα Προκοπάκη σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και συνέχισε τις μεταπτυχιακές της σπουδές στο Παρίσι, όπου και δίδαξε Νεοελληνική Φιλολογία, στο Paris III. Στην Αθήνα δίδαξε στο Κέντρο Λογοτεχνικής Μετάφρασης του Γαλλικού Ινστιτούτου και στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης. Έγραψε ποιητικές συλλογές, δοκίμια και ασχολήθηκε με το έργο του Γιάννη Ρίτσου και του Στρατή Τσίρκα. Δημοσίευσε την Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου (Κέδρος, 2000). Ανάμεσα στις μεταφράσεις της είναι οι Ακυβέρνητες πολιτείες του Στρατή Τσίρκα στα γαλλικά και, από τα γαλλικά στα ελληνικά, Γάλλοι ποιητές και ο Ρώσος Μαγιακόφσκι. Επίσης, έχει επιμεληθεί ντοκιμαντέρ με λογοτεχνικά θέματα, έχει συνεργαστεί με τον Αντουάν Βιτέζ στη θεατρική παράσταση Ηλέκτρα του Σοφοκλή. Έχει μεταφράσει τους Αχαρνής του Αριστοφάνη για την Πειραματική Σκηνή της Τέχνης, Θεσσαλονίκη 1982, και μεταξύ πολλών άλλων και τον Μισάνθρωπο και Το σχολείο των γυναικών του Μολιέρου για τη Νέα Σκηνή, 2004, από τα ρωσικά τον Θείο Βάνια του Τσέχοφ για τη Νέα Σκηνή, 1989, τη Βάσσα του Γκόρκι για το Θέατρο Οδού Κεφαλληνίας, 2007, και για το ίδιο θέατρο τον Βυσσινόκηπο του Τσέχοφ. Οι θεατρικές μεταφράσεις της παρουσιάστηκαν και από άλλους θιάσους, στην Ελλάδα και την Κύπρο.
Το πλούσιο εργοβιογραφικό της σημείωμα εγγυάται και την παρούσα μετάφραση· τη γλώσσα αυτήν καθεαυτήν, την ποιητική και τη θεατρική της απόδοση. Το γαλλικό κείμενο είναι γραμμένο σε αλεξανδρινούς στίχους, τους οποίους η Προκοπάκη μεταφέρει στη σύγχρονη νεοελληνική γλώσσα σε χυμώδεις δεκαπεντασύλλαβους.
Στην πρώτη πράξη του έργου, ο οργισμένος Αλσέστ αρνείται τη φιλία του Φιλέντ διότι στις διεφθαρμένες τις καρδιές δεν θέλω να ’χω θέση, λέει, και τούτο επειδή είναι απόλυτος,
Όπου κοιτάξω γύρω μου, άνανδρη κολακεία,
δόλος κι απάτη μοναχά, συμφέρον, αδικία.
Σκυλιάζω, δεν αντέχω πια κι είμαι αποφασισμένος
να συγκρουστώ μ’ ολόκληρο τ’ ανθρώπινο το γένος, λέει οργισμένος.
Ο σώφρων Φιλέντ προσπαθεί να τον συνετίσει:
…τις προσβολές εσύ κοίτα να σταματήσεις.
Τον κόσμο δε θ’ αλλάξει δα το πάθος το δικό σου!
Μα αφού την ειλικρίνεια έχεις για ιδανικό σου,
ειλικρινά σου λέω εγώ, κατάντησες αηδία,
με την αρρώστια αυτή, όπου πας, γίνεσαι κωμωδία…
Στα παράπονα του Αλσέστ στη Σελιμέν για τη συμπεριφορά της και τον περίγυρο των θαυμαστών της, η Σελιμέν λέει:
Όμως τον κόσμο εσείς ζηλεύετε αορίστως· εκείνος, ζηλιάρης και δύσθυμος, ζητά περαιτέρω επιβεβαιώσεις. Εκείνη είναι υπερήφανη:
Απ’ τη στιγμή που φρόντισα να πω μια τέτοια φράση,
ομολογία σαν κι αυτή θα πρέπει να σας φτάσει.
Εκείνου όμως η καρδιά δεν ηρεμεί. Ο επίλογος του έργου, δυο στίχοι που λέει ο φίλος του ο Φιλέντ:
Πάμε, κυρία, να κάνουμε το παν για το καλό του,
το σχέδιο ν’ αποτρέψουμε που ’βαλε στο μυαλό του.
Αυτοί οι δύο τελευταίοι στίχοι δημιουργούν μεγάλο πρόβλημα και αίνιγμα για τον μελετητή. Μήπως ο οργισμένος Μολιέρος αφήνει ένα μικρό παραθυράκι να τον ξαναφέρει πίσω στον κόσμο, αφού ο άνθρωπος εκτός κοινωνίας δεν είναι άνθρωπος αλλά θηρίο.
Οι σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου δίνουν χρήσιμες πληροφορίες, οι οποίες ρίχνουν φως στην ερμηνεία του έργου. Το όνομα Αλσέστ (Alceste) προέρχεται από την Άλκηστη, όπως ήδη αναφέραμε, όνομα που ανακαλεί την αλκή, τη ρώμη και τα σφοδρά συναισθήματα. Το όνομα Φιλέντ (Philinde) από τη λέξη φίλος εκφράζει φιλότητα, προσήνεια, στωικότητα. Όλα τα ονόματα του έργου έχουν γενικώς ελληνική καταγωγή.
Η κομψή έκδοση είναι ιδιαιτέρως γοητευτική, ο λόγος απρόσκοπτος και ο στίχος επιμελημένος. Μια ακόμα προσφορά του μεγάλου Μολιέρου στο ελληνικό κοινό.
Ο μισάνθρωπος
Μολιέρος
μετάφραση: Χρύσα Προκοπάκη
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
113 σελ.
ISBN 978-960-250-716-2
Τιμή €12,50
