William Shakespeare: «Ρωμαίος & Ιουλιέττα»
Ο Ρωμαίος και η Ιουλιέττα, δυο παιδιά τέλεια σε ομορφιά και χαρακτήρα, γεννήθηκαν στη φαντασία του Ουίλιαμ Σαίξπηρ (1564-1616), έζησαν για λίγο τον έρωτά τους και πέθαναν γιατί δεν μπορούσαν να ζήσουν ο ένας χωρίς τον άλλο. Ο Σαίξπηρ, γράφοντας το Ρωμαίος & Ιουλιέττα το 1595-96, έφτιαχνε το πρότυπο των απανταχού στους αιώνες ερωτευμένων, κρατώντας τους ζωντανούς στην παγκόσμια μνήμη και καθιστώντας τους σύμβολο αληθινής ερωτικής πίστης. Από την άλλη, με τη θυσία τους, οι δυο ερωτευμένοι έβαλαν τέλος στην εμφύλια διαμάχη των ισχυρών οικογενειών τους, διδάσκοντας ότι η αγάπη ενώνει και το μίσος σκοτώνει. Αλλά και ο έρωτας θανατηφόρος είναι, όταν σε λάθος έδαφος φυτρώνει: «Άγονη γέννα της αγάπης μου ο πόνος,/ να ’ναι γραμμένο τον εχθρό μου ν’ αγαπήσω», λέει η Ιουλιέττα, όταν πια είναι αργά να κάνει πίσω. Άλλωστε, πάγια θέση του Σαίξπηρ είναι πως όλα γρήγορα τελειώνουν, η ζωή μοιάζει με μια θεατρική παράσταση και ο έρωτας «είναι καπνός […] σαν μια ιδέα».
Το έργο παίχτηκε στο θέατρο, μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο πάλι και πάλι (πέρασαν ήδη πενήντα χρόνια από την ωραιότατη εκδοχή του Τζεφιρέλι), έγινε ζωγραφιά, μπαλέτο, μουσική κλασική και μοντέρνα. Οι διασκευές είναι πάμπολλες, κάθε εποχή και η δική της και η αισθητική της. Και οι τουρίστες που συρρέουν στη Βερόνα τρέχουν να δουν το αληθινό μπαλκόνι της φανταστικής Ιουλιέττας και να την ακούσουν να λέει εκείνο το «Αχ, Ρωμαίε, γιατί να είσαι ο Ρωμαίος… Βγάλε, Ρωμαίε, τ’ όνομά σου,/ κι αντί για τ’ όνομά σου το παράταιρο, πάρε ολόκληρη εμένα». Και, φυσικά, ακούνε τον Ρωμαίο να βεβαιώνει: «Πες με αγάπη σου/ κι αναβαπτίζομαι, δεν είμαι πια Ρωμαίος».
Ο Διονύσης Καψάλης, ποιητής, με βαθιά γνώση του έργου και δυνατό το ποιητικό αίσθημα –το ερωτικό, το ειρωνικό και το τραγικό– το μετέφρασε για να παρασταθεί στο θέατρο το 1995. Προφανώς για να συμμετάσχει στις εορτές των 400 χρόνων από τη γέννηση του ίδιου του έργου, ενώ εορτές για τα 400 χρόνια από τον θάνατο του Σαίξπηρ, στις 3 Μαΐου 1616 (μαζί και του Θερβάντες, που είχε πεθάνει λίγες μέρες πριν) έγιναν με την απαιτούμενη λαμπρότητα το 2016. Σ’ εκείνη, λοιπόν, τη μετάφραση του 1995, που εκπονήθηκε για το Θέατρο Κάππα, επανήλθε ο Καψάλης και, χωρίς να επιφέρει σημαντικές αλλαγές ή διορθώσεις, μας την επαναπροσφέρει, ανανεώνοντας τη σχέση μας με το αθάνατο δημοφιλές έργο.
Βεβαίως, εκτός από την εξαιρετική Εισαγωγή, το έργο του ποιητή Καψάλη είναι η μετάφρασή του με λόγια γνωστά, χωνευμένα, από όλη τη λογοτεχνική μας κληρονομιά.
Κατ’ αρχάς, να θυμίσουμε ότι ο Σαίξπηρ είχε σκύψει στην ανθρώπινη ψυχή και είχε ανασύρει από τους χαρακτήρες των έργων του τον έρωτα, τη ζήλια, την άμετρη φιλοδοξία, τη βουλιμία για εξουσία και τον θάνατο. Ένα κρανίο θα μας θυμίζει πάντα την απορία «να ζει κανείς ή να μη ζει». Ο Καψάλης στην Εισαγωγή του μας εξηγεί τη δουλειά του Σαίξπηρ. Κάνει λόγο για τις «τυπικές προϋποθέσεις μιας ρομαντικής ερωτικής κωμωδίας» στη Βερόνα, Ιούλιο μήνα, όταν όλα είναι εφικτά, μέχρι να μπει ο θάνατος του Μερκούτιου στη μέση του έργου και η κωμωδία να γίνει τραγωδία. Ο Σαίξπηρ «εμβαθύνει περισσότερο από κάθε άλλον στις παραδεδομένες λογοτεχνικές συμβάσεις… Αναδέχεται τις τυπικές συνθήκες του πετραρχικού εγκωμίου» –το παράδειγμα μας δίνει η «διαλογική, χορευτική σονετογραφία του Ρωμαίου και της Ιουλιέττας στην τελευταία σκηνή της πρώτης πράξης»– και φέρνει μια καινούρια ερωτική γλώσσα στη λογοτεχνία. Ήταν ο καλύτερος όλων της εποχής του, «τους εξεπέρασεν όλους “αμέσως κι εξακολουθητικά”» (έτσι έγραφε κι ο Τέλλος Άγρας για τον Καρυωτάκη). Ο Καψάλης φαντάζεται τον Σαίξπηρ να παίζει τον ρόλο του φαρμακοποιού, εκείνου που πουλάει το δηλητήριο στον Ρωμαίο, όπως μια παράδοση λέει ότι και στον Άμλετ παίζει το φάντασμα του πατέρα, σαν να λέμε πως έχουμε μιαν αναλογία με εκείνην των μεγάλων ζωγράφων που κάπου ανάμεσα στο πλήθος έχουν φιλοτεχνήσει και το δικό τους πρόσωπο.
Το έργο είναι «έμμετρο επιθαλάμιο παραμύθι», «μια παρατεταμένη γαμήλια τελετή», που μεταβλήθηκε σε «αιματηρή θυσία». Και η ποιητική και γόνιμη φαντασία του μεταφραστή από τον «ρακένδυτο» φαρμακοποιό που «συνέλεγε βοτάνια,/ κι η μαύρη φτώχεια του ’χε φάει πια τη σάρκα/ μέχρι το κόκαλο» πετάει στη «Γυναίκα της Ζάκυθος», όπου ανακαλύπτει αναλογίες «κι αυτός ο φουκαράς, ο σκελετωμένος φαρμακοποιός από τη Μάντοβα», μετασχηματίζεται στην «άλλη όψη της αλχημείας των λέξεων», «μια φαρμακεία που σκοτώνει και γιατρεύει» (εφόσον τα φάρμακα γίνονται φαρμάκια). Ο ποιητικός μετασχηματισμός οδηγεί και στον καβαφικό Ιάσονα Κλεάνδρου, ο οποίος ζητά τα φάρμακα της ποιητικής Τέχνης «που κάμνουνε –για λίγο– να μη νοιώθεται η πληγή». «Για λίγο»· «αυτό το ελάχιστο διάστημα της εκκρεμότητας του κόσμου, διευρυμένο τόσο, ώστε να χωρέσει όλη την ανθρώπινη κωμωδία». Κι ο Ελύτης, συναιρώντας το νυν με το αιέν και το λίγο με το πολύ, θα πει: «στον αιώνα ενός φιλιού/ Δεν σε προφταίνω Τύχη» (Ο μικρός ναυτίλος 8). Και γιατί όχι, αυτός ο ρακένδυτος φαρμακοποιός που συλλέγει βότανα αλλά προσφέρει θάνατο, με ένα άλμα στη Σκιάθο, δεν θα μπορούσε να μετασχηματιστεί και στη θεια Χαδούλα τη Φόνισσα;
Ο φίλος του Ρωμαίου Μερκούτιος είναι ένα «από τα πιο λαμπερά δημιουργήματα της κωμικής φαντασίας του Σαίξπηρ», λέει ο Καψάλης· «είρωνας», «καχύποπτος», «δαιμόνιος», «ονειρικός», «καυστικός», «μανιακός». Παίζοντας μας προετοιμάζει για τον θάνατο του Ρωμαίου: «Είναι ήδη νεκρός. Τον μαχαίρωσαν τα μαύρα μάτια μιας λευκοσύνης […] φέρει διαμπερές τραύμα στην ακοή από ερωτικό τραγούδι». Και αφού ο δημιουργός του τον αφήσει «για λίγο» να αλωνίσει στη σκηνή, θα τον βγάλει από τη δράση και είναι εκεί που η αρχική κωμωδία θα μεταμορφωθεί σε τραγωδία. Το παιχνίδι των άτακτων νεαρών στους δρόμους της Βερόνας με την προκλητική λογομαχία και οι διαφορές που λύνονται με σπαθιές θα ανατρέψουν τον κόσμο του έργου.
Η πληγή του Μερκούτιου είναι μικρή, αλλά από αυτήν θα εισβάλει ο θάνατος. Η τραγική συνείδηση του κόσμου είναι κάτι με το οποίο θα ασχοληθεί διεξοδικότερα ο Σαίξπηρ στα «ώριμα έργα του». Πικρή είναι η διαπίστωση πως όλα διαρκούν «για λίγο», όσο κρατάει μια παράσταση –δυο τρεις ώρες– ή ο έρωτας του Ρωμαίου και της Ιουλιέττας –δυο τρεις μέρες– το φιλί –μια στιγμή– ο μονόλογος του Μάκβεθ, που επεσήμαινε τη βραχύτητα του βίου με την ανιαρή επανάληψη σαν ρόλο στη σκηνή. Όλα διαρκούν λίγο.
Βεβαίως, εκτός από την εξαιρετική Εισαγωγή, το έργο του ποιητή Καψάλη είναι η μετάφρασή του με λόγια γνωστά, χωνευμένα, από όλη τη λογοτεχνική μας κληρονομιά. «Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας» (μας πρόλαβε ο Σεφέρης), με τα οποία ντύνει τα σαιξπηρικά κι ακούμε ανάμεσα στα ερωτικά πάθη του Ρωμαίου και της Ιουλιέττας θραύσματα στίχων από δικούς μας λογοτεχνικούς έρωτες: «ο ήλιος ο ηλιάτορας…», «Όσο γλυκός είναι ο έρωτας στην όψη/ τόσο επώδυνη η τρομερή του κόψη», «Δεν κάθεται […] να την εκπορθήσεις ή […] να δεχτεί χρυσή βροχή», «ξανθό Απρίλη», «ο ποιητής με τη ροκάνα του», «Χωρίς το ρω του έρωτά του», «Όπου και να τον αγγίξεις θ’ αναβλύσει Πετράρχης», «Ηχήστε, σάλπιγγες». Αυτά τα μικρά ποιητικά σπαράγματα εξελληνίζουν τη μετάφραση έτι περαιτέρω. Το έργο διαβάζεται και παίζεται και νιώθεται… Κι είναι η λέξη και το γράμμα, το βάδισμά του και ο ρυθμός του αντάξιος του μεγάλου μηνύματός του: «Μαζί θα βάλουμε τους δυο ερωτευμένους/ να διατρανώνουν την αγάπη στον αιώνα/ χρυσό μνημείο του δικού μας μαύρου μένους»… «Εδώ στον κόσμο που βρεθήκαμε να ζούμε,/ όσες κι αν πούμε πονεμένες ιστορίες/ σαν της γλυκιάς Ιουλιέττας δεν είν’ άλλη, και του Ρωμαίου της με πίκρα πιο μεγάλη».
Ρωμαίος & Ιουλιέττα
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ
μετάφραση: Διονύσης Καψάλης
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
169 σελ.
ISBN 978-960-01-1979-4
Τιμή €10,00
