Πώς ένα «ου» μετατρέπεται σε «ευ» και η μίζερη ύπαρξή μας αντικρίζει το φως της ημέρας; Στην πρώτη ποιητική συλλογή της με τίτλο Ευτοπία, η ποιήτρια Ανδρονίκη Γωγοπούλου βλέπει κατάματα τις δυστυχίες που καραδοκούν και ταξιδεύει θαρραλέα μέσα στο Κενό, για να εξορκίσει τις αναπόφευκτες κακοτοπιές της ζωής ή και για να συγκρουστεί ηρωικά μαζί τους. Η ποιήτρια ακολουθεί ένα οδοιπορικό στο χώρο και το χρόνο, φαίνεται να παίζει με την εγελιανή διαλεκτική και να ανάγει την αντίθεση σε ανατρεπτική αποδοχή της πραγματικότητας, τη μόνη δυνατή για τους θνητούς. Το άτομο, ενώ ερωτοτροπεί με το μηδέν, το απορροφά, το διαλύει εις τα εξ ων συνετέθη, με άλλα λόγια το εκμηδενίζει.

Ο Ησίοδος μας είχε καθοδηγήσει σε μια φιλοσοφική και συνάμα χοϊκή κοσμοαντίληψη. Στη Θεογονία γράφει:

Πρώτιστα Χάος γένετο. (στ. 116)
Εκ Χάεος δ’ Έρεβός τε μέλαινά τε Νυξ εγένοντο.
Νυκτός δ’ αυτ’ Αιθήρ τε και Ημέρη εξεγένοντο. (στ. 123-124)

Η νύχτα, πηγή δημιουργίας, γεννά το φως, δεν είναι αναγκαστικά το αντίθετό του, αν και πορεύεται από το χάος και το μηδέν. Μόνο μετά τη γέννηση του φωτός εκλάβαμε το σκοτάδι σαν αρνητική έννοια. Αν θέση είναι το χάος ως αρχή του σύμπαντος, αντίθεση το έρεβος ή η νύχτα, τότε σύνθεση είναι το φως της ημέρας. Ωστόσο, καθώς στην Ευτοπία θέση δεν μπορεί παρά να είναι η τωρινή κατάσταση, και τα τρία στοιχεία της διαλεκτικής εναλλάσσονται, δημιουργώντας διαρκώς νέα νοήματα.

Από το πρώτο ποίημα-μότο της συλλογής η διαλεκτική θεώρηση της ύπαρξης επιβάλλει την παρουσία της:

Ας είναι οι μέρες μελαγχολικές...
Οι Κυριακές θα είναι πάντα εκεί καρτερικές και γενναιόδωρες

Το πρώτο επίθετο χαρακτηρίζει την καθημερινότητα, το δεύτερο τη σοφή αντιμετώπισή της και το τρίτο το αίσιο τέλος της πάλης του φωτός με το έρεβος.

Το φεγγάρι, με τις μεταμορφώσεις του, ανάγεται σε σύμβολο της κίνησης από το απόλυτο σκοτάδι στο φως. Όταν η ποιήτρια περιγράφει τα προσφυγόπουλα σαν «πρόσωπα φεγγάρια μελαμψά», το σκούρο χρώμα του προσώπου τους γίνεται καθρέφτης και αντανακλά το σκοτάδι της ψυχής των πολιτισμένων λαών. Και καθώς διαβάζουμε τους στίχους δεκάχρονα παιδιά/ κρατούν φωτιές/ σε κόκκινα κυκλάμινα πατούν τους ακολουθούμε σε «νύχτες αφέγγαρες» με συμπαραστάτη, ωστόσο, το αθέατο φεγγάρι, «ασημένιο το φεγγάρι γυρτό», που γέρνει να κλάψει, μας βλέπει, κι ας μην το βλέπουμε, αντανακλά το ζόφο της ύπαρξής μας.

Η ποιήτρια ακολουθεί ένα οδοιπορικό στο χώρο και το χρόνο, φαίνεται να παίζει με την εγελιανή διαλεκτική και να ανάγει την αντίθεση σε ανατρεπτική αποδοχή της πραγματικότητας, τη μόνη δυνατή για τους θνητούς.

Και τα φεγγάρια κάποτε πασιφαή
στάλαζαν
ήχους αλλόκοτης σιωπής

Μένουν βουβά, η φωνή τους, που ήταν δανεισμένη από το φως του Ήλιου, σβήνει. Και όπως το φεγγάρι γίνεται ακόμη πιο εκφραστικό όταν σβήσει, έτσι και οι στίχοι. Τα ερμητικά ποιήματα συγκλονίζουν, υπονοεί η ποιήτρια, γιατί επικοινωνούν χωρίς τη βοήθεια των σημαινομένων. Μόνη ελπίδα η ποίηση, με τους ρυθμούς και τους ήχους της, να δημιουργήσει μια πυθαγόρεια κοσμική αρμονία.

Μέσα σε αυτό το ακατανόητο σύμπαν, τα ποιήματα της Γωγοπούλου έχουν βάθος, εξομολογείται η ίδια με συγκλονιστικό αυτοσαρκασμό, γιατί τα είχε «παραχώσει/ βαθιά σ’ ένα μπαούλο», με το βάθος, από κυριολεξία, να γίνεται σύμβολο και μάλιστα της Μητέρας Γης. Λέξεις όπως «βάθος», «βαθύς», «βαθιά», «βυθίζομαι» επαναλαμβάνονται και μας οδηγούν στα άδυτα του χωροχρόνου και των λέξεων που ξαναγεννιούνται και σημαίνουν διαφορετικά. Εκφράζουν τη μωρία των πολιτισμένων που φορούν αθλητικά παπούτσια με περίεργα στολίδια και δεν νοιάζονται για τα παιδιά που δουλεύουν σκληρά και αμείβονται με μη εδώδιμη τροφή.

Αυτή η καταγγελία στο πρώτο κιόλας ποίημα της συλλογής αναδεικνύει τα πολλαπλά προσωπεία που επιλέγει η ποιήτρια, για να εκφράσει τη ζοφερή πραγματικότητα. Τα σανδάλια είναι σημαντικό σύμβολο τόσο στην αρχαία ελληνική μυθολογία όσο και στην Παλαιά Διαθήκη. Στη μυθολογία μας η απουσία κάλυψης των ποδιών παραπέμπει σε πιθανή πτώση από το ηρωικό στάτους (παράδειγμα ο Ιάσων). Στην Παλαιά Διαθήκη (Ρουθ 4,7-8) οι εμπορικές συναλλαγές συνοδεύονται από ανταλλαγή ενός υποδήματος. Με τα σανδάλια πατάμε σταθερά τα πόδια μας στη γη. Και όταν τα παιδιά μάς δίνουν τα παπούτσια που φτιάχνουν με δική τους στέρηση, κάνουν μια συμβολική και ηρωική πράξη, μας παραχωρούν την εξουσία στη γη. Τα παιδιά γίνονται ένα κομμάτι του σκότους που δημιουργήσαμε γι’ αυτά:

Γλιστρώ σε ανήλιαγα υπόγεια
Χωμένα στο ημίφως
λιγνά σκουρόχρωμα χεράκια

Και όμως τα παιδιά δουλεύουν αγόγγυστα. Η φωνή τους ακούγεται μονάχα όταν αντικρίζουν το θάνατο και τότε προφέρουν μόνο μία λέξη:

Η λέξη μαμά κολυμπάει
στη Μεσόγειο [...]
σε τόπους σιωπηλούς
σε τόπους δίχως ενοχές

Ο τόπος σηματοδοτεί τον πολιτισμό. Τι σημαίνει όμως πολιτισμός; Από ποια βαρβαρότητα πηγάζει; Γιατί συναλλάσσεται με το σκότος σε υπόγεια, σε αμπάρια, σε εχθρικές θάλασσες; Σε κάθε ταξίδι μακριά από τις βόμβες και την εκμετάλλευση, η θάλασσα και η αδιαφορία καραδοκούν. Η ελπίδα φαίνεται να είναι πάντα βαθιά κρυμμένη στο κουτί της Πανδώρας, απρόσιτη, αθέατη.

Και ξαφνικά εμφανίζονται τα δικά μας νέα παιδιά με συνθήματα στους τοίχους, που θέτουν σε νέες βάσεις την ταλαίπωρη κοσμοθεωρία μας. Δεν έχουν ακόμη φτάσει στο σημείο να δουλεύουν σε «ανήλιαγα υπόγεια». Νιώθουν τον κίνδυνο και παίρνουν την τύχη όλων μας στα χέρια τους. Και τότε το αρνητικό «ου» με το οποίο φορτίσαμε την ουτοπία των ονείρων μας γίνεται «ευ». Οι αφέγγαρες νύχτες παραχωρούν τη θέση τους στην πανσέληνο. Μπορεί οι καθρέφτες-όνειρα να έχουν θρυμματισθεί, αλλά, ιερά αντικείμενα καθώς είναι, αντανακλούν την αλήθεια που κρύβαμε.

Η ποιήτρια στέκει τώρα «κατάντικρυ σε λέξεις», μας καλεί να τις στολίσουμε με δικά μας νοήματα, να μην τις σπαταλάμε σε «στίχους παγκοσμίως αγνώστων ποιητών», προσθέτει με ειρωνική διάθεση. Και καθώς στην Παλαιά Διαθήκη οι λέξεις υπάρχουν πριν από τη Δημιουργία, προκαλούν τη Δημιουργία, το ποιητικό εγώ χτίζει τον κόσμο με νέο και παλιό υλικό: «Συλλαβίζω λέξεις ψάχνοντας αρχαίες προφητείες».

Το παράθυρο που συνήθως ανοίγει στο φως, η Γωγοπούλου το ανοίγει στη νύχτα και τότε οι λέξεις ουρλιάζουν. Το «ευ» κρύβεται πάντα πίσω από το «ου». Η ετερόφωτη γη ξαναγεννιέται, όπως το φεγγάρι που χάνεται κάθε μήνα μέσα σε απόλυτο σκοτάδι. Μπορεί η νύχτα να γεννά συνάμα όνειρα και εφιάλτες, αλλά κυρίως γεννά την ημέρα. Οι τοίχοι που τη φυλάκιζαν, τη χώριζαν από τον συνάνθρωπό της, τώρα την προστατεύουν, καθώς το ποίημα κοχλάζει μέσα της. Ο Αλέξανδρος δεν είναι πλέον ο μέγας στρατηλάτης, ανάγεται σε μετωνυμία της εκεχειρίας μετά τον πόλεμο. Η νέα θέαση των πραγμάτων ενεργοποιεί τη μνήμη της, τις επιθυμίες της. Η ευαισθησία της φορτίζει τις λέξεις και οι λέξεις, ανανεωμένες, ανταποδίδουν το δώρο, χαρίζοντας νέες διαστάσεις στα συναισθήματα:

Οι τοίχοι γκρεμίστηκαν [...]
Οι τοίχοι πάντα εκεί
κι ας μην ήτανε εκεί [...]
Γελιέστε να νομίζετε
πως την απόφαση την παίρνετε εσείς
Να δείτε που θα βγω!

Μαχαίρι επίσης που σφάζει η επόμενη αυτοβιογραφική αναφορά και η ταύτιση γραφής και ύπαρξης προς το τέλος της συλλογής:

Και τώρα...
γράφω τον επίλογο
σ’ ένα γραπτό που δεν τελείωσε ακόμα...[...]
Τώρα
που νιώθω να βυθίζομαι
μες στην απέραντη ακινησία

Το «Τώρα» καταλαμβάνει όλο το στίχο, σαν να θέλει η ποιήτρια να το κάνει να διαρκέσει, να πάψει η ζωή μας να είναι εφήμερη στιγμή, να γίνει διάρκεια.

Πρέπει να το τελειώσω
πριν τελειώσω...

Ο πολυέλαιος, μας λέει, είναι μια άχρηστη λέξη «την εποχή του ηλεκτρισμού», για να προσθέσει:

Ας είναι
πιο φωτεινές ακούγονται οι λέξεις

Το υπαινικτικό εξώφυλλο από τη Μαρία Γολσουζίδου –κόρη της ποιήτριας– καθώς και τα εμπνευσμένα σχέδια με τα οποία κόσμησε το βιβλίο προσφέρουν ένα συναρπαστικό διάλογο ανάμεσα στο λόγο και την εικόνα, ανάμεσα στη μάνα και την κόρη. Οι καλόγουστες και πολύ επιτυχημένες εκδόσεις Σαιξπηρικόν αναδεικνύουν την υψηλή ποιότητα της ποίησης που περικλείεται στη συλλογή.

Ευτοπία
Ανδρονίκη Γωγοπούλου
Σαιξπηρικόν
77 σελ.
ISBN 978-960-9517-93-5
Τιμή: €8,00

Twitter