Πάνος Λιαλιάτσης: «Λυρικό ημερολόγιο»
Πρόκειται για μια συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Πάνου Λιαλιάτση, που αντιστοιχούν σε μια ολόκληρη πεντηκονταετία (1964-2014). Περιλαμβάνει πέντε συλλογές, στα ποιήματα των οποίων μπορεί κανείς να βρει την ίδια ποιητική, που τα χαρακτηριστικά της είναι: η αφηγηματικότητα, η έντονη τάση για συντομία και η ειρωνική διάθεση, χαρακτηριστικά που ίσως οφείλονται εν μέρει στις επιδράσεις των μεγάλων μας ποιητών Καβάφη και Σεφέρη.
Ο Πάνος Λιαλιάτσης πρέπει να θεωρηθεί μια εξέχουσα περίπτωση για τα ελληνικά γράμματα και ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους μιας γενιάς ποιητών που εμφανίστηκαν στη δεκαετία του ’60 και που είχαν μια ειδική μεταφυσική θεώρηση της ζωής.
Ο Πάνος Λιαλιάτσης εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1965 με την πρώτη ποιητική συλλογή του Ο φράχτης. Οι σκληρές δεκαετίες μετά το 1965, ορμητικό ποτάμι, παρέσυραν πολλά και συνεχίζουν να παρασέρνουν, ν’ απογυμνώνουν τον άνθρωπο από την πνευματική σκευή του. Ο καθένας μας ξέρει τι έχασε, τι κράτησε, τι παραπάνω κέρδισε. Όμως είμαι σίγουρος ότι από την αγάπη του Πάνου Λιαλιάτση για την ποίηση, γενικότερα για τα γράμματα και την πνευματική εσωτερική ζωή, ο χρόνος δεν μπόρεσε να παρασύρει ούτε κεραία. Γιατί αυτά ήταν και είναι η γερή αρματωσιά του με την οποία έκανε ένα ταξίδι σαν τον Οδυσσέα, για να θυμηθούμε το γνωστό ποιητικό μοτίβο του Joackin du Bellay και του Σεφέρη. Κι αυτή η γερή αρματωσιά της αγάπης του ήταν θεμελιωμένη στη γενέτειρά του, τ’ Ανάπλι, στον Άθω (στο βαθύ θρησκευτικό βίωμα) και στον Άνθρωπο. Εδώ πρέπει να πω ότι ο Πάνος Λιαλιάτσης είναι ένας χριστιανός ποιητής που τον απασχολεί πολύ έντονα το μεταφυσικό βίωμα.
Αυτή ήταν η βάση του, αλλά τι αναζήτηση και τι αγώνας ήταν η ζωή του, όπως φανερώνεται μέσα από τα ποιήματά του! Έχω την εντύπωση πως πάλευε μόνος του μέσα στη νύχτα και κάθε του ποίημα ήταν μια φωτοβολίδα που πετούσε, για να δει μπροστά του, αλλά που επιτρέπει και στον αναγνώστη να δει ανάγλυφες εικόνες της αγωνιζόμενης ψυχής του, που γινόταν σολωμικό αλωνάκι:
Μ’ έχτισες
με σπασμένα φτερά γιγάντων
και δάκρυ αγγελικό.
Σαν ορμώ στη μάχη
κονταροχτυπούν οι γίγαντες
και κλαίνε οι αγγέλοι.
Στο τέλος όλο πληγές
αναπαύομαι στον αχό της μνήμης
και είναι το χάδι τ’ αγγελικό
που μ’ ανασταίνει. («Κληρονομιά», σ. 24)
Εκατόν είκοσι οκτώ ποιήματα περιλαμβάνει αυτή η συγκεντρωτική έκδοση, κι αν λάβουμε υπόψη μας το βαθύ βίωμα στο οποίο παραπέμπουν, την ειλικρίνεια της γραφής, την ποιοτική και ποιητική χρήση της γλώσσας, την πλούσια θεματολογία, το εκπεφρασμένο εσωτερικό δράμα, τότε μπορούμε να θεωρήσουμε τον Πάνο Λιαλιάτση σημαντικό ποιητή, κι αυτή την αίσθηση θα αποκομίσει ο αναγνώστης αυτής της ποίησης. Το μικρό αυτό κριτικό σημείωμα μόνο ως ένα σχόλιο μπορεί να λογισθεί, ένα μικρό κερί που ρίχνει το λίγο φως του.
Ο Φράχτης, λοιπόν, εξιστορεί ποιητικά την πάλη του με τον Θεό, όταν βρίσκεται στα πρώτα νεανικά του χρόνια, όταν η ασθένεια τον αναγκάζει να γυρίσει από το Παρίσι, όπου βρισκόταν για σπουδές στη φιλοσοφία. Εξιστορεί την προσπάθειά του να πηδήξει ένα φράχτη δυσκολιών που αντιμετώπιζε στην ανάβασή του προς τη θέωση και την ομορφιά. Αυτό το νόημα περικλείει ο τίτλος της συλλογής και ίσως ακόμη τον φράχτη της απογοήτευσής του μετά την πολύμορφη μάχη:
Τι πληγή μετά την πρώτη μαγεία
να ξυπνήσεις σε μια μικρή πολιτεία
με την ομορφιά περιφραγμένη
και τα όνειρα αραδιασμένα σε ευθείες! (σ. 29)
Και της συνειδητοποίησής του ότι:
«Ο Θεός δε συμπαθεί τους βιαστικούς αγίους. Και τους ειρωνεύεται κάποτε γκρεμίζοντάς τους στο πρώτο σκαλί-λένε και πιο χαμηλά». (σ. 31)
Η ποιητική συλλογή Σπουδή ελπίδας (1970) εκφράζει ακριβώς το νόημα του τίτλου της. Μετά την υπαρξιακή πάλη του με τον Θεό, στην οποία δοκιμάστηκε η πίστη του, αναζητά την ελπίδα σ’ έναν έντιμο συμβιβασμό που μου θυμίζει την απάντηση του Χριστού: «Απόδοτε τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ». Ενδεικτικό της ψυχολογίας και της στάσης του, όχι ίσως και της ψυχραιμίας της ευαγγελικής φράσης, είναι το ποίημα «Λειτουργία»:
Στο τέλος ο ποιητής
νίκησε τον άγιο.
Θαύμα ωστόσο να δώσουν τα χέρια
και να ξαναρχίσει η λειτουργία.
Δεξιά ο ποιητής
υψώνει τα χέρια στο άγνωστο
κι ο άγιος πέμπει λιβανωτό
στον ταπεινό Κύριο.
Κι όμως ανοιχτή η πληγή
αν ξαναγαπήσουν τη μοναξιά. (σ. 49)
Ούτε ο ποιητής ούτε ο άγιος ξεχωριστά. Πρέπει να συμβιώσουν. Αυτή η συμβίωση είναι το καινούργιο σχήμα, που μπορεί να φέρει, αν έφερε, την ποθητή γαλήνη στην ψυχή του. Η λήξη του πολέμου ανάμεσά τους, η ενιαιοποίηση της προσωπικότητας του Λιαλιάτση με την αγαστή συμβίωση των δύο άσπονδων φίλων, τροφοδοτεί την ελπίδα του. Πρόκειται ασφαλώς για τη συμβίωση της ελληνικής και της χριστιανικής αντίληψης για τη ζωή, την αντιφατικότητα της ελληνικής παράδοσης.
Ο κύκλος της αγρύπνιας (1985) φαίνεται να είναι η ωριμότερη ποίηση του Πάνου Λιαλιάτση πριν από τη Χαρμολύπη (1991). Κατασταλαγμένος πια σαν άνθρωπος και ποιητής, έχοντας στη μνήμη του τον ποιητικά εκπεφρασμένο δραματικό του αγώνα με τον Θεό των νεανικών του χρόνων και έχοντας ξεπεράσει τα βασανιστικά διλήμματά του, καταλαγιάζει και ζει απρόσμενα την ποθητή ειρήνη και τον έρωτα. Ώριμος, τολμηρός, κοινωνικός και ειλικρινά άγρυπνος, εξετάζει τη μέχρι τώρα πορεία του και διερευνά τα αίτια του εσωτερικού ποιητικού του διαλόγου. Πολύ αξιόλογα για την ειλικρίνεια και το λυρισμό τους είναι τα ποιήματα: Να ντυθείς ολόκληρη τη νύχτα και Ο γυρισμός.
Παραθέτω αποσπάσματα από τα δύο παραπάνω ποιήματα:
Έτσι άρχισε ο διάλογος με το έσω φως
που εξαίφνης πέρασε την πληγή κι έφτασε
στην καρδιά.
Κι αν σου γράφει να ντυθείς ολόκληρη τη νύχτα
θα τη δεχτείς πια ως προάγγελο της άλλης μέρας. (σ. 79)
Και
Θ’ ακούς πάντα τη βοή του Αργολικού
αγαπημένου που πασχίζει να σου πει τα μυστικά της.
Κι ο κάμπος με τις διψασμένες πορτοκαλιές
που τις πότισαν τα δάκρυα της μάνας σου
της καλαμιάς
Σε καρτερεί να τον δεις πάλι την αυγή του Θεού
όταν ξυπνάνε τα πουλιά και τραγουδούν το φως του. (σ. 82)
Και μέσα σ’ όλ’ αυτά δεν λείπει το χιούμορ και ο σαρκασμός:
Ο Ιησούς
δε διαβάζει τους στίχους μου
έχουν ακόμα
τ’ αρώματα των Σαδδουκαίων. («Αυτοκριτική», σ. 100)
Και:
Ανία, κοσμικότητα ή δέος
και ο θεός
απών ή νυσταλέος («Αστική ευσέβεια», σ. 108)
Τα ποιήματα της συλλογής Χαρμολύπη (1991) και Της ογδόης ημέρας (2014) αποτελούν μιαν άλλη ενότητα, αυτόνομη, με κατακτημένη άνεση στην ποιητική γραφή, με πλούσια θεματολογία που εντυπωσιάζει. Μέχρι το τέλος τα μεταφυσικά του ερωτήματα δεν απαντήθηκαν, αν και σ’ όλη τη ζωή του ο ποιητής εκβίαζε τον Ουρανό. Τα βέλη του μαχητή τρυπούσαν τους ουρανούς της ανίκητης Σιωπής. Αν και συμβιώνει με τον άγιο, νιώθει περισσότερο Έλληνας και μόνος μέσα στο απέραντο και σιωπηλό σύμπαν, για να θυμηθούμε τον Αλμπέρ Καμί.
Τελειώνοντας αυτό το σημείωμα, αισθάνομαι ότι πολύ λίγο φως έριξα στην ποίηση του Πάνου Λιαλιάτση. Δεν είναι δα και εύκολο, ιδίως αν υπολογίσει κανείς ότι είναι ένας πολύ μορφωμένος άνθρωπος με γνώση της αρχαίας, της μεσαιωνικής και της νεοελληνικής γραμματείας, της πατερικής σκέψης, της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Όλη αυτή η γνώση αποτελεί το υπόβαθρο του ποιητικού του στοχασμού που ξέρει να σπάζει το κουκούτσι και να κρατάει τον ποιητικό καρπό. Πρέπει να πω ακόμη ότι είναι συγχρόνως δοκιμιογράφος (δοκίμιά του φιλοξενούνται στην «Καθημερινή», στη «Νέα Εστία», στην «Εποπτεία», στη «Σύνταξη» κ.ά.), μελετητής (Αργολική Λογοτεχνία 1830-1993), ανθολόγος (Ναυπλιακή Λογοτεχνία) και μεταφραστής (μετέφρασε βιβλία των Et. Trocmé και Jean Danielou).
Ο Πάνος Λιαλιάτσης πρέπει να θεωρηθεί μια εξέχουσα περίπτωση για τα ελληνικά γράμματα και ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους μιας γενιάς ποιητών που εμφανίστηκαν στη δεκαετία του ’60 και που είχαν μια ειδική μεταφυσική θεώρηση της ζωής.
Λυρικό Ημερολόγιο
Πάνος Λιαλιάτσης
Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού
192 σελ.
ISBN 978-960-9650-10-6
