Αντώνης Ζαΐρης: «Σκάλα μνήμης»

Η πρόσφατη ποιητική συλλογή του Αντώνη Ζαΐρη συστήνεται με έναν τίτλο που θέτει στο κέντρο του μία από τις βασικότερες έννοιες της ζωής και της τέχνης, τη μνήμη. Η φράση Σκάλα μνήμης, με την οποία τεχνουργείται όχι μόνο μια εικόνα, αλλά και μια κίνηση, η κίνηση του ανθρώπου που άλλοτε πασχίζει, κοπιάζει και επιμένει να ανεβαίνει ένα ένα τα σκαλιά της θύμησης προκειμένου να ξανακερδίσει ή, καλύτερα, να ξαναγεννήσει στιγμές οριστικά χαμένες και άλλοτε παρασύρεται από μια ιδιαίτερη, ανεξήγητη δύναμη στην ανάκληση του παρελθόντος, ακόμα και όταν δεν το επιθυμεί, αποτελεί έναν ευφάνταστο και εύστοχο τρόπο για να αποτυπωθεί αυτή η διττή και διφυής σχέση του ανθρώπου με την ανάμνηση που αναγνωρίζεται σαν έλξη και άπωση μαζί, σαν επιθυμία και απώθηση. Ενώ όμως οι προσδοκίες του αναγνώστη που διαμορφώνονται με αφορμή τον τίτλο στρέφονται κυρίως προς τη φύση και τη λειτουργία της μνήμης, πολύ γρήγορα γίνεται φανερό ότι ο ποιητής επιχειρεί να προσεγγίσει τη συγκεκριμένη έννοια πάνω στη βάση του κενού και της ανυπαρξίας της. Η απώλεια μνήμης, λοιπόν, είναι η συνθήκη που κεντρίζει τον συγγραφέα, νοούμενη ως απώλεια της ζωής, της κίνησης, της ενέργειας, της δράσης, ως παρέλευση του ανθρώπου, ως το αμετάκλητο και αναπότρεπτο πέρασμά του στην ανυπαρξία, μια ανυπαρξία που ο άνθρωπος μπορεί να αντιπαλέψει εστιάζοντας, μέσα στον μικρό ή μεγάλο χρόνο της ζωής του, σε ό,τι έχει αξία, ουσία και νόημα. Πρόκειται για μια κατάφαση στη ζωή ως ευκαιρία αυτογνωσίας, αλλά και ετερογνωσίας, ως δυνατότητα ανοίγματος του ανθρώπου στον εαυτό του και στους άλλους, αλλά και ως ένα πεδίο στο οποίο πάλλεται η ανθρώπινη αλήθεια που κάθε άλλο παρά χειροπιαστή είναι, αφού ενυπάρχει σφηνωμένη σε άυλες έννοιες, στο όνειρο, στην ανθρωπιά, στην ενσυναίσθηση, στη συμπάθεια. Γιατί, στην πραγματικότητα, αυτό που προσπαθεί να συλλάβει με τους στίχους του ο ποιητής είναι η ίδια η κραυγή που αρθρώνει η ζωή προς τους ανθρώπους να την τοποθετήσουν στη θέση που της αξίζει, να την εκμεταλλευτούν κατά τέτοιον τρόπο ώστε να αναδείξουν όχι μόνο την αλήθεια της, μα και την ομορφιά της. Έναν ύμνο προς τη ζωή πλάθει εδώ ο ποιητής, μια σύνθεση προς τιμήν της, με τον άνθρωπο να τοποθετείται όχι σε κατώτερη, αλλά σε υποδεέστερη θέση, εκεί όπου θα μπορεί να την ατενίζει ως μια οντότητα την οποία πρέπει να υπηρετεί επιδεικνύοντας ένα ανώτερο ήθος, μια υψηλή ποιότητα σκέψης και δράσης.

Στενά συνυφασμένη με τον προσανατολισμό των ποιημάτων ως συνθέσεων αφιερωμένων στη ζωή είναι η συμβουλευτική απόχρωση που προσλαμβάνουν, την οποία μάλιστα πολλές φορές δεν κρύβουν, αντίθετα την αφήνουν να δώσει τον ρυθμό και τον τόνο. Η παραινετική αυτή χροιά συμπλέκεται και συνυπάρχει σε ένα αξεδιάλυτο σύνολο με μια θυμοσοφική διάθεση και τάση, μια ροπή του ποιητή προς τη φιλοσοφική ενατένιση των ανθρωπίνων η οποία κατορθώνει, για μια από τις λίγες ίσως φορές στη νεοελληνική ποίηση, να προσδώσει στο απλό και γήινο αντίκρισμα της ανθρώπινης περίπτωσης το βάθος μιας υπαρξιακής σχεδόν προσέγγισης. Έτσι, ενώ οι παραινέσεις του Ζαΐρη, όπως πλέκονται με τις σκέψεις του, μοιάζουν επενδεδυμένες μια απολύτως οικεία έκφραση, στην πραγματικότητα αποκαλύπτουν ένα πεδίο έντασης μέσα στο οποίο συνυπάρχουν και συλλειτουργούν οι ποικίλες όψεις του φαινομένου της ζωής. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ποιητική απόδοση που αναγνωρίζει στο απλό, το απτό, το συγκεκριμένο και το χειροπιαστό το άπιαστο και άφθαστο του κόσμου και όλων εκείνων των παραμέτρων της ζωής, με κυριότερες τον χρόνο, τον θάνατο, την τέχνη. Ο Ζαΐρης μοιάζει βαθιά πεπεισμένος για τη δυνατότητα του λόγου να λειτουργήσει καθοδηγητικά και διαμορφωτικά της ανθρώπινης συνθήκης, υπό την προϋπόθεση βέβαια αυτός να είναι στέρεος, ασφαλής και σίγουρος, απόσταγμα στοχασμού μιας δημιουργικής συνείδησης που βιώνει αυτό που αρθρώνει και, την ίδια στιγμή, αρθρώνει αυτό που βιώνει. Η επισήμανση αυτή έχει ιδιαίτερη αξία και σημασία. Γιατί ανοίγει τον δρόμο για μια ποίηση όχι απλώς και μόνο παραινετική, αλλά στην κυριολεξία βιωματική, μια ποίηση που μεταφέρεται από το επίπεδο της λέξης, και μάλιστα της έντεχνης λέξης, στο επίπεδο της πράξης, με την ενδιάμεση βέβαια στάση στο έδαφος του στοχασμού, της απαραίτητης εκείνης συνθήκης πριν από την κινητοποίηση και τη δράση. Η συνειδητοποίηση, με άλλα λόγια, καθίσταται ο αναβαθμός που οδηγεί από την ποίηση στη ζωή και αυτό ακριβώς είναι που προσδίδει και στη μία και στην άλλη την ιδιότητα του αναντικατάστατου. Στο σημείο αυτό έγκειται και η ιδιαίτερη ματιά του Ζαΐρη, στο γεγονός δηλαδή ότι βλέπει και αποδέχεται την παροδικότητα, την προσωρινότητα, το εφήμερο του ανθρώπου σε αντίθεση με τη μονιμότητα και τη διάρκεια της τέχνης, της ποίησης εν προκειμένω, που φτάνει στο σημείο να αποτελέσει το σκληρό κέλυφος της ζωής, ό,τι την περικλείει και την ερμηνεύει.

Ένα πεδίο στο οποίο πάλλεται η ανθρώπινη αλήθεια που κάθε άλλο παρά χειροπιαστή είναι, αφού ενυπάρχει σφηνωμένη σε άυλες έννοιες, στο όνειρο, στην ανθρωπιά, στην ενσυναίσθηση, στη συμπάθεια.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανίχνευση και ο προσδιορισμός της ατμόσφαιρας και του κλίματος, το οποίο διαμορφώνουν και μέσα στο οποίο κινούνται τα ποιήματα, δεδομένης της ταλάντευσης του ποιητή ανάμεσα σε μια πιο λυρική, πιο νοσταλγική, ενίοτε αισθηματική και αισθαντική έκφραση και, από την άλλη, σε μια διατύπωση με σαφείς τις φιλοσοφικές της προεκτάσεις, άρα πιο στέρεα και ορθολογική. Στην πραγματικότητα, όμως, αν υπεισέλθει κανείς βαθύτερα και θελήσει να διερευνήσει τους όρους και τα όρια της δημιουργίας, θα διαπιστώσει ότι η φιλοσοφική, θυμοσοφική ή παραινετική διατύπωση εκτρέπεται συχνά για να ενδυθεί έναν πιο λυρικό τόνο, ρέποντας έτσι προς την αναπόληση και τον οραματισμό ενώ, από την άλλη, οι πιο ποιητικές στιγμές, οι στιγμές δηλαδή όπου ο ποιητής αφήνεται και αφήνει το αίσθημα να τον κατακλύσει και να τον φέρει σε μια κατάσταση μέθεξης και έξαρσης της ψυχοσυναισθηματικής του συνθήκης, ποτίζονται με τη βαθιά γνώση της ουσίας της ζωής και με ένα είδος αυτοελέγχου που λειτουργεί προς όφελος της τέχνης, αφού την κάνει να υπαχθεί σε ένα σχέδιο και ένα σχήμα που θα έχει συγκρατήσει το αίσθημα, θα το έχει βοηθήσει να αποφύγει τον κίνδυνο ορμητικής και ανεξέλεγκτης διοχέτευσής του στο χαρτί. Λυρισμός και ορθολογισμός, λοιπόν, είναι οι δύο όψεις της ποίησης του Ζαΐρη ο οποίος παρουσιάζει, με τη συγκεκριμένη συλλογή, μια εκδοχή συνύπαρξής τους, μια εκδοχή παραμονής τους κάτω από την ίδια στέγη, τη στέγη του λόγου, με όρους συμφιλιωτικούς, γεφυρωτικούς, σχεδόν αγαπητικούς. Αυτή ίσως είναι και η απώτερη an zairis23 στόχευση της ποίησης και της ποιητικής του Ζαΐρη, να αναδείξει δηλαδή την αξία και την αναγκαιότητα όχι μόνο του στοχασμού, αλλά και της συγκίνησης που προκαλείται από τα αισθήματα, τις εμπειρίες, τα βιώματα, τις μνήμες, τα οποία συναποτελούν τελικά την ανθρώπινη ύπαρξη όχι μόνο του παρελθόντος, αλλά και του παρόντος και του μέλλοντος: Ατέλειωτοι χειμώνες/ Θριαμβευτικά καλοκαίρια/ Η γονιμοποίηση της χαράς/ Φέρνει την παιδικότητα/ Και την αποτυπώνει στο πρόσωπο/ Την ώρα που κοιμάσαι/ Την ώρα που ξεδιπλώνονται/ οι πιο ωραίες σκέψεις/ Ονειρεύεσαι την ομορφιά/ Της αφέλειας και ξενοιασιάς/ Και ξαναζείς τη χαρά/ Μέσα στο σύννεφο του ονείρου/ Που φωλιάζει/ Η αύρα της ζωής («Παιδικότητα»).