Federico García Lorca: «Poema del Cante Jondo»
Ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα είναι γνωστός στην Ελλάδα, αγαπητός στο θεατρόφιλο και μουσικόφιλο κοινό και διδάσκεται στο σχολείο. Ανήκει στους μεγάλους του 20ού αιώνα, που έκανε παγκόσμιο το flamenco και τις χορεύτριές του. Γεννήθηκε το 1898 στο χωριό Fuente Vaqueros, λίγο έξω από την Ανδαλουσία, και δολοφονήθηκε το 1936 στο χαντάκι του Camino de la Fuente. Ο θάνατός του χαρακτηρίστηκε una acción disgraciado – επαίσχυντη πράξη.
Ο Γεώργιος Χριστοδουλάκης ανέλαβε ένα σπουδαίο και φιλόδοξο έργο, ύστερα από τόσες μεταφράσεις, να μεταφέρει εκ νέου Λόρκα στη γλώσσα μας. Ωστόσο, κάθε εποχή και η μετάφρασή της και μάλιστα αυτή η συγκεκριμένη, που με το μεγάλο θεωρητικό της υπόβαθρο δεν έρχεται τόσο να μας θυμίσει τα τραγούδια, όσο να μας εξηγήσει διεξοδικά τι είναι το flamenco και τα παρεμφερή του, ποια η καταγωγή του, η ιστορική και καλλιτεχνική του πορεία, ποιοι είναι οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του είδους, ποιο είναι το μυστήριο που κάνει μυσταγωγικό τον χαρακτήρα του και γιατί παθιάστηκε μ’ αυτό ο Λόρκα. Federico García Lorca. Ole!
Αρχικά το flamenco ήταν χορός των τσιγγάνων της Ανδαλουσίας, αλλά όχι μόνο της Ανδαλουσίας. Ο Blas Infante, που ερευνά τις ρίζες και τα μυστικά του cante jondo (τραγούδι με εξέχουσα εκφραστική δύναμη), υποστηρίζει ότι η λέξη flamenco χρησιμοποιείται ευρέως από το 1850 και εξετάζει όλες τις παραμέτρους γέννησής του, πηγαίνοντας κόντρα σ’ εκείνους που υποστηρίζουν πως η λέξη είναι πλαστή ή πως ήρθε από τη Φλαμανδία. Τελικά, κατέληξε ότι η λέξη που μας απασχολεί συμπεριλαμβάνει πολλά και διαφορετικά πράγματα. Ο Antonio Emmanuel Rodriguez Ramnos έχει μια πιο πιθανή ερμηνεία· η λέξη περιλαμβάνει χωρικούς, αγρότες και περιφερόμενους. Εν ολίγοις, αφορά ένας συγκερασμό εθνικοτήτων, θρησκειών και παραδόσεων.
Το γεγονός είναι ότι από το 711 μέχρι το 1492, στην Ιβηρική Χερσόνησο ή αλλιώς Al-Andalus, με τη Μεσόγειο Θάλασσα στη μέση δύο ηπείρων και τις επικοινωνίες εύκολες, ανακατεύονται Άραβες, Μοζάραβες, αυτόχθονες Χριστιανοί και Εβραίοι, ισότιμα, αλλά όχι και τόσο, αφού η πιο ισχυρή πολιτιστικά ομάδα επιβάλλει τη δική της καλλιτεχνική έκφραση, όπως βλέπουμε στο τζαμί της Κόρδοβας και στην Αλάμπρα της Γρανάδας. Στον τομέα της μουσικής η qitara, που θα εξελιχτεί σε κιθάρα και είναι απαραίτητη στο φλαμένκο, καθώς και το μέλισμα των μουεζίνηδων, θα συμβάλει στο είδος αποδεικνύοντας ότι σχετίζεται και με τους μουσουλμάνους της Βόρειας Αφρικής, όπου υπάρχει μεγάλη ποικιλία μουσικών οργάνων.
Μετά το 1492, οι χριστιανοί βασιλείς εκδιώκουν από την Ισπανία τους Εβραίους και μετά το 1499 εκδιώκουν και τους τσιγγάνους σαν ύποπτους αποσταθεροποίησης. Μετά το 1749 εμφανίζεται το flamenco. Το 1783 ο Κάρολος Γ’ αναγνωρίζει τους τσιγγάνους ως Ισπανούς πολίτες, με τον όρο όμως να αλλάξουν συνήθειες, ενδυμασία, γλώσσα (ας θυμηθούμε ποια ποινή επιβάλλει το δικαστήριο στον Σάιλοκ στον Έμπορο της Βενετίας). Ωστόσο, παρά τις βαριές ποινές, οι τσιγγάνοι παραμένουν τσιγγάνοι και ως πρώτος τραγουδιστής φέρεται ο Tio Luis el de la Juliana, που γεννήθηκε γύρω στα 1750-60.
Και φτάνουμε στον Λόρκα, που μέσα από την οικογένειά του είχε διδαχτεί κιθάρα και τραγούδι, έμοιαζε περισσότερο μουσικός παρά λογοτέχνης και το θεωρούσε ζενίθ του ισπανικού πολιτισμού.
Ο Χριστοδουλάκης είναι συστηματικός και λεπτομερειακός μελετητής. Θα αναφέρει όλους τους μεγάλους τραγουδιστές του είδους, τις ονομασίες, κατά ιδιαιτερότητα, τα παλαμάκια –palmas– ως όργανο πια, και θα φτάσει στο περίφημο duente. Τι είναι το duente; Κάτι που δεν μπορεί να αποδοθεί μονολεκτικά. Γενικώς, εκφράζει τις εμπειρίες ενός καλλιτέχνη, με έδρα τις πατούσες του. Είναι μια δύναμη της ψυχής σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, γυμνή από στολίδια, σκέτη αλήθεια. Ο Λόρκα μάλιστα έβρισκε την καταγωγή του στους αρχαίους Έλληνες (διονυσιακή έκσταση ή μέθη;).
Τα Cafés cantantes, τώρα, καφωδεία στα ελληνικά, είναι χώροι όπου κάποιος τραγουδάει και χορεύει, αργότερα τα tablaos. Το cante jondo, που είναι ο τίτλος του βιβλίου, σημαίνει βαθύ τραγούδι, είναι σαν το flamenco, αλλά με κάποιες διαφορές. Ο μέγας μουσικός Manuel de Falla, στον αιώνα μας πια, θεωρούσε καταστρεπτική την επιρροή του flamenco στο cante jondo. Και φτάνουμε στον Λόρκα, που μέσα από την οικογένειά του είχε διδαχτεί κιθάρα και τραγούδι, έμοιαζε περισσότερο μουσικός παρά λογοτέχνης και το θεωρούσε ζενίθ του ισπανικού πολιτισμού. Στα ποιήματά του, ο αναγνώστης θα αναγνωρίσει φράσεις του. Ο όρος Lorquismo δείχνει το μέγεθος της επιρροής του Λόρκα στο cante jondo, το οποίο από εξέλιξη σε εξέλιξη έφτασε στα θέατρα, πλαισιώθηκε από ολόκληρη ορχήστρα, τραγουδήθηκε από μεγάλες ντίβες, όπως η Αrgentina, ξέφυγε από τα στενά όρια του Καντίζ, της Μάλαγας και της Μαδρίτης και βγήκε στον κόσμο. Το 2010 η Unesco το αναγνώρισε ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά.
Σήμερα, το flamenco έχει πλέον κατακυρωθεί ως ιδιαίτερο καλλιτεχνικό είδος. Μέγας χορευτής-ιερέας του ο Antonio Gades, που τον έχουμε δει σε ταινίες του Κάρλος Σάουρα, ενώ κορυφαίος κιθαρίστας consertista είναι ο Sabicas. Ο Paco de Lucia, λίγο μετά, εκμοντερνίζει το είδος προσθέτοντας νέα όργανα.
Αν ζούσε σήμερα ο Λόρκα θα καμάρωνε για την εξάπλωση αυτού του τραγουδιού, που δεν ανήκει πια σε μια πόλη μόνο αλλά στον κόσμο ολόκληρο, γιατί εκφράζει αγάπη, χαρά, πένθος, πάθος, παράπονο. Γι’ αυτή τη μουσική έγραψε τα ποιήματά του. Το cante jondo, λοιπόν, βρίσκεται στα θεμέλια της ισπανικής ψυχής.
Το Poema del Cante Jondo θα το παρακολουθήσουμε στη γλώσσα του και στη δική μας. Παράδειγμα μας δίνει το «Τραγουδάκι των τριών ποταμών»:
Ο ποταμός Γουαδαλκιβίρ/ κυλάει ανάμεσα σε πορτοκαλιές και ελαιώνες./ Τα δύο ποτάμια της Γρανάδας/ κατεβαίνουν από το χιόνι ως το σιτάρι.
Άι ο έρωτας που έφυγε δίχως να επιστρέψει!
Ο ποταμός Γουαδαλκιβίρ/ έχει γενειάδα κόκκινη./ Τα δύο ποτάμια της Γρανάδας,/ το ένα θρήνος και το άλλο αίμα
Άι ο έρωτας/ που τον πήρε ο αέρας!
Για τα ιστιοφόρα,/ η Σεβίλλη έχει έναν δρόμο,/ Στα ποτάμια της Γρανάδας/ μόνοι κωπηλάτες οι αναστεναγμοί
Άι, ο έρωτας/ που έφυγε δίχως να επιστρέψει!
Ο μεταφραστής, μελετητής Γεώργιος Χριστοδουλάκης αφήνει τις ίδιες τις ισπανικές λέξεις διάσπαρτες και αμετάφραστες μέσα στο ελληνικό συγκείμενο, σαν να μας λέει: ακούστε την αλήθεια τους, αλλά αν θέλετε και τη μετάφραση –τη θέλουμε– θα τη βρείτε στο λεξιλόγιο στο τέλος του βιβλίου, μαζί με όσα ιστορικά ή άλλα πολύτιμα πληροφοριακά στοιχεία.
Άι, Αντόνιο Γκάδες και Χριστίνα Χόγιος στο Amor brujo και Λάουρα ντελ Σολ στην Κάρμεν, άι!
Poema del Cante Jondo
Κάντε Χόντο: Το αληθινό ανδαλουσιανό τραγούδι. Ιστορική αναφορά στο flamenco
Federico García Lorca
μετάφραση: Γεώργιος Χριστοδουλάκης
24γράμματα
σ. 228
ISBN: 978-618-201-308-3
Τιμή: 16,00€
