Louise Glück: «Η άγρια ίρις»

Η άγρια ίρις, ένα από τα πιο γνωστά και πολυδιαβασμένα ποιητικά βιβλία της Λουίζ Γκλικ, που κυκλοφόρησε το 1992 στην Αμερική, συστήνεται τώρα στο ελληνόγλωσσο κοινό μέσα από τη μετάφραση που πραγματοποίησε ο ποιητής Χάρης Βλαβιανός και που, αν σταθεί κανείς και επιχειρήσει την αντιπαραβολή και τη σύγκριση πρωτότυπων και μεταφρασμένων ποιημάτων, πραγματοποιήθηκε με όρους ποιητικής και μεταφραστικής ακρίβειας, συνέπειας και εγγύτητας στην πηγή, ταυτόχρονα όμως και με την ποιητική ευαισθησία που απαιτεί κάθε τέτοια απόπειρα. Η συλλογή αποτελείται από έναν μεγάλο σχετικά αριθμό ποιημάτων, μέσης μάλλον έκτασης, που σε πρώτη ανάγνωση συνδέονται και συνέχονται μεταξύ τους από τον τόνο, τον ρυθμό, τη χροιά της ποιητικής φωνής της Γκλικ, μιας φωνής που ταλαντεύεται ανάμεσα στην εξομολογητική αναζήτηση και στη βεβαιωτική παρατήρηση, ανάμεσα στη διερώτηση και τη σιγουριά, ανάμεσα στην αυτοαναφορά και την αντιπροσωπευτικότητα. Ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου, άλλωστε, προσανατολίζει προς την κατεύθυνση της διττής και διφυούς υπόστασης του κόσμου, που συνυφαίνει την αγριότητα και την ομορφιά μέσα σε μια συνθήκη που ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελέγξει παρά μόνο μέσω της τέχνης.

Στην πραγματικότητα, εκείνο στο οποίο καταβυθίζεται η ποιητική συνείδηση είναι αυτό που θα όριζε κανείς ως η φύση της ζωής, με τη διαφορά όμως ότι οι δύο πόλοι της φράσης αυτής διατηρούν την αυταξία και τη δυναμική τους, την αυτονομία και τη μοναδικότητά τους, και δεν χωνεύονται σε ένα σύνολο που θα υπέτασσε την πρώτη στη δεύτερη, θα καθιστούσε δηλαδή τη ζωή και, κατ’ επέκταση, τον άνθρωπο δυνάμεις ανώτερες, διαβρωτικές και κυριαρχικές απέναντι στη φύση και τις εκδηλώσεις της. Ίσα ίσα που η φύση γίνεται το σκηνικό μέσα στο οποίο πάλλεται και ζει η αλήθεια του ανθρώπου και του προορισμού του, η ουσία της ύπαρξης, όπως αυτή προσδιορίζεται από το σύνολο των δυνάμεων που τη συνθέτουν, τα πάθη, τα ένστικτα, τις επιθυμίες, την απορία, τη νόηση και το αίσθημα. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, κυρίαρχος αναδεικνύεται ο ρόλος και ο λόγος του Θεού, ιδωμένος υπό το πρίσμα όχι μιας παρουσίας, αλλά μιας αίσθησης περισσότερο, μιας ενέργειας που εμποτίζει και σκεπάζει τα πάντα χωρίς όμως ποτέ να μετατρέπεται σε δεσποτική μορφή, ιδέα ή η πραγμάτωσή της: Η φωνή σου έσβησε τώρα· με δυσκολία σε ακούω./ Η έναστρη φωνή σου σκιά τώρα/ και η γη για άλλη μια φορά σκοτεινιασμένη/ απ’ τις εναλλαγές της διάθεσής σου. («Εσπερινός»)

Γιατί εκείνο που χαρακτηρίζει την ποιητική σκέψη και έκφραση της Γκλικ είναι η διάθεσή της να προσεγγίσει την έννοια και την ιδέα της θεότητας μέσα από την επιθυμία του εναγκαλισμού της και της θαρραλέας και θαρρετής ενατένισης της θέσης που αυτή έχει μέσα στον άνθρωπο και μέσα στον κόσμο. Από αυτή την άποψη, η ποίησή της αποκτά μια θεολογική και φιλοσοφική χροιά και προοπτική, η οποία όμως υπονομεύεται και μετριάζεται από τον γήινο προσανατολισμό των ποιημάτων της. Είναι ενδεικτικό ότι στους στίχους της προεξάρχουν τα ουσιαστικά που προσδιορίζουν στοιχεία της φύσης, είτε ανθρώπινα, είτε εξω-ανθρώπινα, τεχνουργώντας, έτσι, ένα περιβάλλον που μοιάζει πραγματικό και την ίδια στιγμή απόλυτα εξιδανικευμένο. Αυτό φαίνεται πως είναι και το ποιητικό στίγμα της Γκλικ, η κίνησή της, δηλαδή, ανάμεσα στο ιδανικό όπως αυτό συλλαμβάνεται ως ιδέα πραγματωμένη μέσα στην τέχνη και το απτό ή πραγματικό, όπως αυτό προσλαμβάνεται από τις αισθήσεις και αποκωδικοποιείται από τον ποιητικό λόγο, νοούμενο ως ενδιάθετη σκέψη και ως εξωτερικευμένη έκφραση.

Ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου, άλλωστε, προσανατολίζει προς την κατεύθυνση της διττής και διφυούς υπόστασης του κόσμου, που συνυφαίνει την αγριότητα και την ομορφιά μέσα σε μια συνθήκη που ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελέγξει παρά μόνο μέσω της τέχνης.

Μέσα από αυτή την προοπτική και με δεδομένη τη διαφαινόμενη ανάγκη της ποιήτριας που είναι, άλλωστε, και αναγκαιότητα της ίδιας της ανθρώπινης φύσης, να περιηγηθεί και να προσδιορίσει τον περιβάλλοντα χωροχρόνο, μπορεί κανείς να εντοπίσει την ανάδυση θεμάτων αρχετυπικών, θεμάτων που ανάγονται στις ίδιες τις αρχές της φιλοσοφικής διερώτησης του ανθρώπου, αλλά και του ερευνητικού πνεύματος που εκδηλώθηκε, αρχικά, ως απορία και έκπληξη –Για μένα, πάντοτε, η απόλαυση είναι η έκπληξη («Όρθρος»)– και στη συνέχεια ως θεωρητική σύλληψη κάποιων εννοιών και νοημάτων που προσέλαβαν τη μορφή συμβόλων, όπως η φωτιά, ο ήλιος, το άστρο, το νερό. Γι’ αυτό και η ποίησή της θυμίζει τόσο έντονα παραβολή ή αλληγορία ή μύθο –μέθοδοι και τεχνικές αρκετά γνωστές κι αγαπημένες στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία, προκειμένου να εκλαϊκευθούν και να γίνουν πιο προσιτές οι φιλοσοφικές θεωρήσεις και θεωρίες–, που έρχεται όχι πια για να διεκδικήσει και να πετύχει την οικείωση με τον αναγνώστη, αλλά για να πετύχει την οικείωση του ποιητικού υποκειμένου με τις ίδιες τις έννοιες που αυτό διερευνά. Στην περίπτωση, δηλαδή, της Γκλικ εκείνο που προεξάρχει είναι η ελεγχόμενη, οπωσδήποτε όμως εμφανής και ορατή αγωνία της δημιουργού να συλλάβει και να αποτυπώσει τις πτυχές μιας σχέσης καίριας και καταλυτικής, της σχέσης ανθρώπου και Θεού. Γι’ αυτό επιλέγεται ο κήπος ως σκηνικό, ταυτόχρονα όμως και ως πρωταγωνιστής, ως νοηματοδότης της συνομιλίας που διεξάγεται ανάμεσα στην ποιήτρια-κηπουρό και τον Θεό ή ένα ον ανώτερο και άφθαστο. Τη χορεία των πρωταγωνιστών συμπληρώνουν τα φυτά και τα λουλούδια ως σύμβολα της ύπαρξης και της ομορφιάς, ως σύμβολα, ενδεχομένως, της ίδιας της ποιητικής τέχνης. Διαμορφώνεται, λοιπόν, μια τριπλή εξεικόνιση, ένας τριπλός διαδοχικός καθρέφτης που εκκινεί από τον Θεό, συνεχίζει με το πρόσωπο της ποιήτριας και καταλήγει στο ποίημα για να καταδείξει ακριβώς τη μεταβατική πορεία που ακολουθεί η δημιουργία, η οποία εκκινεί από την απόλυτη αλήθεια, τον αληθινό Θεό, φιλτράρεται μέσα από την επίγεια πραγμάτωση του θεϊκού όντος-δημιουργού, και που δεν είναι άλλη από τον ποιητή-δημιουργό, και καταλήγει στο ποίημα-δημιούργημα.

Η παραπάνω προσέγγιση, βέβαια, δεν θα πρέπει να αναιρεί ή να παρακάμπτει την αρχική, φανερή αμέσως μετά την πρώτη ανάγνωση, θεατρική δομή και δόμηση του βιβλίου, που θέλει καθένα από τα τρία «πρόσωπα» να διατηρεί και να υπερασπίζεται τον ρόλο και τον λόγο του μέσα από μια παρουσία που προκρίνει και προασπίζεται την αυτονομία και τα ειδοποιά της χαρακτηριστικά, ακριβώς για να μπορέσει να αποκαλύψει και να κατοχυρώσει τη δική του οπτική, τη δική του θέαση πάνω στην εγκόσμια συνθήκη. Κάπως έτσι προκύπτει αυτό το ποιητικό αποτέλεσμα με την έντονη δραματική κίνηση, με τις έντονες συζεύξεις και γεφυρώσεις, με το πάθος της αναζήτησης του εαυτού μέσα στον άλλον, αλλά και μέσα στη δημιουργία, με την ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού και της συμβολοποίησης, με την εναγώνια μέριμνα για την υπεράσπιση του ωραίου, όπως νοείται το αληθινό και το lo gluck ώριμο μαζί, αυτό που βρίσκεται στη σωστή στιγμή, την απόλυτα εναρμονισμένη με τον εαυτό και το όλον. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι το βιβλίο αυτό κυκλοφορεί όταν η ποιήτρια βρίσκεται στην ηλικία των 49 ετών, μέσα σε μια προσωπική συνθήκη που έχει προετοιμαστεί κατά τη διάρκεια της νεότητας, για να τη φέρει τώρα αντιμέτωπη με το μεγάλο ζήτημα της δημιουργίας από μια διπλή θέση και προοπτική, αυτήν του δημιουργήματος και αυτήν της δημιουργού.