Στρατής Πασχάλης (ανθολόγηση): «Είναι παντού το ποίημα»
Με έναν στίχο του Γιώργου Σεφέρη για τίτλο –Είναι παντού το ποίημα–, με το όνομά του και μόνο ο ανθολόγος –Στρατής Πασχάλης– και με τους 12 ποιητές του 20ού αιώνα πέτυχε το έργο της επιλογής και σίγουρα έχει εξασφαλισμένη την επιτυχία.
Το βιβλίο είναι αισθητικά τέλειο, καλύτερα θα ήταν να πούμε κομψό, με το κόκκινο φλογερό εξώφυλλο και την κόκκινη διαχωριστική σελίδα από τον έναν ποιητή στον άλλο. Και είναι η επιτυχία εξασφαλισμένη, εφόσον και οι 12 ποιητές είναι οι αγαπημένοι όλων μας, είναι εκείνοι που και εμείς θα επιλέγαμε για τη δική μας ανθολογία, όπως και τα ποιήματα, συν πλην τα ίδια. Ο Στρατής Πασχάλης με γνώση και ευαισθησία έκανε μια επιλογή η οποία είναι προσωπική, αλλά όπως οι μεγάλοι ποιητές μιλούν με το εμείς, έτσι και εκείνος μιλάει με το δικό του –που είναι και δικό μας– κριτήριο.
Ο ανθολόγος προτάσσει Εισαγωγή με τίτλο «Η Ποίηση και το Ποίημα», το όλον και το μέρος, εστιάζοντας στο «μικρό περίτεχνο λεκτικό πλέγμα», με τον πυρήνα στο κέντρο και το σαν φως εξακτινωμένο νόημά του. Και αφού μας μιλήσει για το τι κάνει ένα ποίημα, καταλήγει στο τι «δείχνει». Κάθε ποίημα είναι ένας πλανήτης στον γαλαξία και ένα νησί στο ποιητικό αρχιπέλαγος, μας λέει. Ποιητής ο ίδιος, χρησιμοποιεί εικόνες που μόνο ένας ποιητής διαθέτει και μας εισάγει σε μια άλλη καλλιτεχνική έκφανση της ανθολογίας, που είναι η δική του εισαγωγή.
Στη συνέχεια, μελετώντας τους Στοχασμούς του Διονυσίου Σολωμού, μας θυμίζει ότι «Πρέπει πρώτα να συλλάβει ο νους, κι έπειτα η καρδιά θερμά να αισθανθεί όσα ο νους συνέλαβε», διότι εκείνο το συκοφαντημένο «τι θέλει να πει ο ποιητής;» έχει μεγάλη σημασία και συνεισφορά στην απόλαυση. Ίσως ποτέ να μην μπορέσουμε να καταλάβουμε απολύτως «τι θέλει να πει ο ποιητής», πρέπει όμως να μπούμε στην ατμόσφαιρα του ποιήματος και κάτι να καταλάβουμε για να αισθανθούμε την πνευματική ηδονή. Και εδώ βεβαίως έχουμε ένα σοβαρό θέμα, αυτό της κατανόησης του νοήματος, της συναίσθησης του ρόλου του, γιατί η καρδιά θα ανοίξει αν πρώτα ανοίξει ο νους. Η συγκίνηση είναι διανοητική. Η ποίηση είναι αποτύπωση σκέψης: «δεν είναι έκφραση αισθημάτων μέσα από ιδιοφυείς εικόνες και λυρικά πυροτεχνήματα», «Η ποίηση μας κάνει πάντα να βλέπουμε, ακόμα και με τα μάτια του νου ή της ψυχής». Πάντα ανοιχτά πάντ’ άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου, άλλωστε μας έχει αφήσει παρακαταθήκη ο Σολωμός.
Ο Σολωμός μάς άφησε έργα που αποκαλούνται «αποσπάσματα». Βέβαια, ο Ιάκωβος Πολυλάς υποστηρίζει ότι ήταν επιλογή του ποιητή να αφήνει «ατελείωτο το πόνημα», ενώ ο Λίνος Πολίτης έλεγε πως τα «αποσπάσματα» του Σολωμού δεν είναι αποσπάσματα, αλλά μικρόκοσμοι λυρικοί, ξεχωριστές αυτόνομες ενότητες, μικρόκοσμοι με εσωτερική δική τους οργάνωση και αυτοτέλεια. Η άποψη του Σλέγκελ ήταν ότι η αποσπασματικότητα είναι χαρακτηριστικό της ρομαντικής ποίησης και έχει διπλό νόημα: πρώτον δηλώνει τη βίωση της ποιητικής θεωρίας και, δεύτερον, δείχνει τη συνεχή πάλη του ποιητή με τη γλώσσα. Τέλος, ο μυστικισμός της εσωτερικότητας δεν ανέχεται την τελειότητα. Ωστόσο, για την ευκολία της συνεννόησης τα αποκαλούμε αποσπάσματα και ο Πασχάλης μάς λέει ότι σ’ αυτά τα έργα η βάση είναι ο νους, θεμέλιος λίθος κάθε ποιητικής δομής. Θα πρόσθετα εδώ τον στίχο του Οδυσσέα Ελύτη «που κι η πέτρα να ποθεί ναού νέο να ’ναι αγκωνάρι» («Σολωμού συντριβή και δέος»). Άλλωστε, η ποίηση του Σολωμού είναι το αγκωνάρι στον ναό της νεότερης ποίησής μας.
«Η ποίηση μας κάνει πάντα να βλέπουμε, ακόμα και με τα μάτια του νου ή της ψυχής»
Η δεύτερη υποθήκη, λέει ο Πασχάλης, είναι η ποιητική γραφή που ο τρόπος της θυμίζει τον τρόπο της φύσης: «Εφάρμοσε εις την πνευματική μορφή την ιστορία του φυτού…». «Σκέψου βαθιά και σταθερά (μία φορά για πάντα) τη φύση της ιδέας…». «Ο θεμελιώδης ρυθμός ας στυλωθεί εις το κέντρο...». Η τρίτη υποθήκη συναρτάται με τις δύο άλλες, ήτοι ο μεγάλος συγγραφέας οφείλει να υποτάξει τη φαντασία και το πάθος στο νόημα της τέχνης και εδώ ο ανθολόγος τονίζει και αναδεικνύει τη σημασία του ποιήματος έναντι της ποίησης. Το πλούσιο υλικό της ποίησης, το ταλέντο, η φαντασία, το πάθος, δεν αρκούν για να υποταχτεί κανείς στο νόημα της τέχνης. Και το νόημα της τέχνης είναι το ποίημα που συνιστά αποτύπωμα μιας σημασίας οριστικής, σε μια γλώσσα ηδυσμένη που περιέχει τους τόνους της μουσικότητας και ίσως και της ρητορικής.
Γενικώς, ο Στρατής Πασχάλης με τον δικό του ηδυσμένο λόγο συνέταξε δοκίμιο –«Η Ποίηση και το Ποίημα»–, εξέθεσε τις απόψεις του, παρέπεμψε στον T.S. Eliot, τον Paul Valéry και τον Gaston Bachelard, και τελικώς δικαιολόγησε το πώς εργάστηκε και πώς συνέταξε μία ανθολογία που φέρει τη σφραγίδα του, με τα ποιήματα των επιφανών και αγαπημένων ποιητών μας, τα οποία δικαιώνουν όσα ήδη μας κατέθεσε· ποιήματα σταθμούς, σημεία αναφοράς, αρχίζοντας από τον Παλαμά και τον Καβάφη, μέχρι τη Γενιά του ’30, Εμπειρίκο, Εγγονόπουλο. Τη μερίδα του λέοντος την έχει ο Καβάφης με 29 ποιήματα, ακολουθούν ο Ελύτης με 22, ο Παλαμάς και ο Σεφέρης με 21, ο Βάρναλης και ο Ρίτσος με 19, ο Λαπαθιώτης με 18, ο Σικελιανός και ο Καρυωτάκης με 17, ο Εγγονόπουλος με 11, μία γυναίκα, η Πολυδούρη, με 10 και ο Εμπειρίκος με 9. Ποιήματα και όχι ποίηση. «Γιατί αν η ποίηση», επανέρχομαι στο κείμενο, «είναι η “μεταφυσική του ακαριαίου”, αυτό το ακαριαίο μεταδίδει το όραμα του κόσμου, τη διαλεκτική της ηδονής και της οδύνης». Η τελευταία πρόταση σε παρένθεση με τους τίτλους των έργων: η Μήτηρ Θεού του Σικελιανού, ο Δωδεκάλογος του Γύφτου του Παλαμά, ο Επιτάφιος και η Σονάτα του σεληνόφωτος του Ρίτσου, το Μυθιστόρημα του Σεφέρη και το Άξιον Εστί του Ελύτη, δίνουν το δείγμα.
Σε κάθε κόκκινη σελίδα υπάρχει το όνομα του ποιητή, η χρονολογία γέννησης-θανάτου και οι τίτλοι των ποιημάτων. Όλα είναι γνωστά, μερικά περισσότερο γνωστά και κάποια, ίσως, άγνωστα, τα οποία η ευαισθησία του ανθολόγου έκρινε αναγκαίο να συμπεριληφθούν. Άξιος και τίμιος ο κόπος του και η απόλαυση δική μας από την ωραία και επιμελημένη ανθολογία των Εκδόσεων Μεταίχμιο.
Στρατή Πασχάλη, να είναι πάντα και παντού στη στράτα σου το Ποίημα!
Είναι παντού το ποίημα
12 ποιητές του 20ού αιώνα: Μια επιλογή
Ανθολόγος: Στρατής Πασχάλης
Μεταίχμιο
σ. 488
ISBN: 978-618-03-2562-1
Τιμή: 18,80€
