Νίκος Κατσαλίδας: «Το ξύπνημα των κοιμωμένων οφθαλμών»

Στίχους λεπτοδουλεμένους με τα υλικά της πλούσιας ελληνικής γλώσσας, αλλά και της ίδιας της μητέρας φύσης, περιέχει Το ξύπνημα των κοιμωμένων οφθαλμών, η νέα ποιητική συλλογή του καταξιωμένου ποιητή, αλλά και δοκιμιογράφου, μεταφραστή και πεζογράφου, Νίκου Κατσαλίδα.

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη και οι κύριες θεματικές που ταλανίζουν τον νου και την πένα του ποιητή είναι η φύση, η πατρίδα και η αίσθηση του νόστου και της απώλειας.

Η φύση της Βορείου Ηπείρου, της ιδιαίτερης πατρίδας του ποιητή, και ιδίως η μαγεία που αυτή προξενεί σε όλες τις ανθρώπινες αισθήσεις –αφή, ακοή, όραση, όσφρηση, αλλά και γεύση– αποτυπώνεται στη συντριπτική, σχεδόν, πλειοψηφία των ποιημάτων. Το ομότιτλο με τον τίτλο της συλλογής ποίημα αναφέρεται στο ξύπνημα των κοιμωμένων οφθαλμών στα κλαδιά των δέντρων στα πρώτα ανοιξιάτικα σκιρτήματα και, κατά αλληγορική επέκταση, στην αφύπνιση των δικών μας οφθαλμών ύστερα από μία παρατεταμένη βαρυχειμωνιά.

Τα αειθαλή καραδοκούν,
τα φυλλοβόλα αγρυπνούν.

Τσιμπολογούνε το χιονιά,
βγάζουν τη βαρυχειμωνιά.

Οι φουσκωμένες την αυγή,
οι ρώγες, γαλουχούν τη γη.

Ο ερωτισμός είναι διάχυτος σε πολλά από τα ποιήματα που σχετίζονται με τη φύση.

Οι στίχοι του εραστή της φύσης Νίκου Κατσαλίδα, καθώς και οι κάπως πιο λόγιες λέξεις της ελληνικής γλώσσας τις οποίες συχνά επιλέγει, δύσκολα δεν θα μας φέρουν στον νου τους στίχους του μεγάλου μας φυσιολάτρη ποιητή, του Διονύσιου Σολωμού, και πιο συγκεκριμένα το σχεδίασμα Β’ από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Παρομοίως, λοιπόν, κυλά και το «Σχεδίασμα της νύχτας» του Κατσαλίδα:

Και όλα μού τα δώρισες δίχως καθυστερήσεις.
Η χλοϊσμένη λαγκαδιά ξεχείλισμα της βρύσης.

Κελάρυζε η γλώσσα σου στα δροσισμένα χείλη.
Την αγουρίδα ρώγα σου την μέστωσα σταφύλι.

Ο ερωτισμός είναι διάχυτος σε πολλά από τα ποιήματα που σχετίζονται με τη φύση. Όσον αφορά τις εικόνες από αυτήν, πρωταρχική θέση έχουν εδώ τα λαγκάδια, τα όρη, τα ρυάκια και τα πουλιά, όλα ευρισκόμενα σε αφθονία στη Βόρεια Ήπειρο. Το φεγγάρι και ο άνεμος παίζουν, επίσης, τον δικό τους ρόλο στο ξύπνημα των κοιμωμένων οφθαλμών. Η θάλασσα, όπως είναι λογικό, απουσιάζει, όχι όμως και τα ποτάμια και τα κάθε λογής ρυάκια που κυλούν αενάως, φέρνοντας στο μυαλό μας τη ρήση του Ηράκλειτου: «Τα πάντα ρει». Όπως κυλάει και κάνει κύκλους το νερό των ποταμών, έτσι και τα πάντα στη ζωή ανακυκλώνονται σε κυκλική τροχιά:

Κύκλοι ομόγλωσσοι των βορεινών υδάτων.
Κύκλοι ομότροποι προφητικών αοιδών μας.
Ομόαιμοι κύκλοι μετεμψυχωμένων δέντρων.
Κύκλοι ιερών ναών, εσπερινών και όρθρων.

Οι παρηχήσεις είναι ένα φαινόμενο στο οποίο καταφεύγει συχνά ο Κατσαλίδας, όπως και οι επαναλήψεις και η ομοιοκαταληξία. Το δεύτερο μέρος του βιβλίου ονομάζεται «Σερτός», δηλαδή πηγάδι, και περιλαμβάνει ουσιαστικά ένα μεγάλο πεζόμορφο ποίημα χωρισμένο σε δεκατέσσερις υποενότητες με πλεχτή ομοιοκαταληξία και ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο. Εδώ η λαϊκή παράδοση έχει την τιμητική της και η γλώσσα μεταλλάσσεται σε πιο παραδοσιακή, με περισσότερες δημώδεις παρά λόγιες λέξεις. Η αίσθηση της απώλειας και της έλλειψης υπό μορφή απουσίας δίνει εδώ, σιγά σιγά, τη θέση της στο μοτίβο του θανάτου με τον οποίο κλείνει, εν τέλει, το βιβλίο:

Πέφτει αντάρα στα βουνά και σέρνεται νεφέλη.
Και ο σερτός μελάνιασε, κοκάλιασε η κοιλάδα.
Κι ούτε μελίσσι για νερό κι ούτε ανθός για μέλι.
Μαύρο μνημούρι ανοιχτό και αμυδρή λαμπάδα.

Από τις εικόνες της Ιστορίας υπερτερούν εκείνες της κλασικής αρχαιότητας, πάντα σε σύζευξη με τη φύση και, ιδίως, οι θεοί που σχετίζονται με την ύπαιθρο, το φως και τη φύση, δηλαδή ο Βάκχος, ο Διόνυσος και ο Απόλλωνας. Η Ορθοδοξία ως θεματική είναι λιγότερο παρούσα, ενώ η ρομαντικού τύπου εξιδανίκευση της πατρίδας περισσότερο. Το ίδιο και η άφθονη λυρική διάθεση και ο εσωτερισμός.

Οι Άγιοι Σαράντα δίνουν το παρόν, ίσως όχι τυχαία, στο ποίημα «Πεντάγραμμο» με την καλυμμένη αναφορά στον αριθμό σαράντα: Ο ποταμός πεντάγραμμο με τις σαράντα νότες... και στο ποίημα «Με κατανόηση, πατρίδα», στο οποίο ο ποιητής απερίφραστα δηλώνει πως διαθέτει, πλέον, δύο πατρίδες:

Ελλάδα, άγιος ουρανός κι ομηρική πατρίδα,
αλλού υιοθετήθηκα και στα σαράντα σ’ είδα.

Άσε πια τις πασίγνωστες, είπε τις καταλήξεις.
Είδα, πατρίδα και λοιπά, εκεί θα καταλήξεις;

Πλάι σου πέντε βήματα, αλλού υιοθετημένος.
Σε δυο ληξιαρχεία πια είμαι εγγεγραμμένος.

ni katsalidas Χάρη στον μουσικό ρυθμό που διατηρεί η γλώσσα του Κατσαλίδα και στην προσεκτική επιλογή των λέξεων, το πόνημά του Το ξύπνημα των κοιμωμένων οφθαλμών είναι, πάνω απ’ όλα, μία ποιητική συλλογή της οποίας την ανάγνωση απολαμβάνει τα μάλα ο αναγνώστης. Και αυτό είναι, τελικά, το πιο σπουδαίο πράγμα απ’ όλα.