Victor Hugo: «Ανατολίτικα»
200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση και οι Εκδόσεις Νίκας τιμούν τη μεγάλη επέτειο με πολλαπλές εκδόσεις. Στην παρούσα περίσταση έχουμε μπροστά μας ένα εμβληματικό έργο, τα ποιήματα του μεγάλου φιλέλληνα Β. Ουγκό με τον τίτλο Ανατολικά ή Ανατολίτικα – Les Orientales, πρώτη φορά δημοσιευμένα το 1829.
Η Τασούλα Καραγεωργίου, η οποία υπογράφει και τον Πρόλογο της παρούσας έκδοσης, μας πληροφορεί για την πρώτη μετάφραση των Ανατολίτικων, το 1921, από τον λόγιο και ποιητή Κ. Αθ. Κωνσταντινίδη-Ξενάκη, από την Κωνσταντινούπολη, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 100 χρόνων από την Επανάσταση. Η ελληνική μετάφραση περιλαμβάνει 17 ποιήματα από τα 41 της συλλογής του Ουγκό. Τα ποιήματα της μετάφρασης είναι κυρίως αφιερωμένα σε συγγενικά πρόσωπα του μεταφραστή, επίσης σε πρόσωπα του πνευματικού και καλλιτεχνικού χώρου, μεταξύ των οποίων και η μουσικολόγος Σοφία Σπανούδη. Ακόμα, σε πολιτικά πρόσωπα, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο στρατηγός Δαγκλής, πράγμα που δείχνει και τις πολιτικές ιδέες του μεταφραστή, όπως επίσης παρουσιάζονται και στον Πρόλογό του, που είχε γράψει το 1920. Από αυτά προκύπτει πως είναι οπαδός της Μεγάλης Ιδέας, ελπίζει στην εθνική αναγέννηση και στη «μεγαλόπνοη σοφία του Αρχηγού της Φυλής». Τα φιλελληνικά ποιήματα του Ουγκό ήταν το προσφιλές παιδικό του ανάγνωσμα και ένα «κρυφό σχολειό». Όμως με τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 θα συντριβούν τα όνειρά του.
Στην έμμετρη μετάφρασή του, «παρακολουθεί πιστά τις μετρικές επιλογές του γαλλικού πρωτοτύπου», με την «αναλογική απόδοση των τονικών μέτρων και της ομοιοκαταληξίας, ενώ κάποτε επιχειρεί να μεταφέρει πιστά τις μετρικές καινοτομίες του Ουγκό», όπως παρατηρεί η Καραγεωργίου. Ακόμα, ήταν δημοτικιστής και υπέρ του μονοτονικού, η γλώσσα του ακολουθεί την παλαμική δημοτική, με γλωσσικά στοιχεία του κωνσταντινοπολίτικου ιδιώματος, γι’ αυτό η παρούσα έκδοση συνοδεύεται από γλωσσάρι.
Στη μετάφραση των φιλελληνικών ποιημάτων του Ουγκό αποτυπώνονται όλα τα χαρακτηριστικά του ρομαντισμού, ο οποίος κυριάρχησε τον 18ο-19ο αιώνα και τα οποία η Καραγεωργίου συνοψίζει στα ακόλουθα: το μεγαλειώδες, το υπερβατικό, το ευγενές, το ιδεώδες, τις ζωηρές αντιθέσεις, όλα στην απόλυτή τους έκφραση με σκοπό να προκαλέσει τη συγκινησιακή φόρτιση του αναγνώστη.
Οι ήρωες –Κανάρης, Μπότσαρης– με το ψυχικό μεγαλείο, το ευγενικό ήθος και την απαράμιλλη γενναιότητα, εξιδανικεύονται και αντιπαρατίθενται στην τουρκική βαρβαρότητα. Κάτι που επίσης επισημαίνει η Καραγεωργίου είναι ότι ο Ουγκό δεν ανατρέχει στα κλασικά πρότυπα αλλά προβάλλει τον Έλληνα της εποχής του, όπως αποτυπώνεται στα δημοτικά τραγούδια και ειδικά στα κλέφτικα. Επίσης, παραθέτει και ένα απόσπασμα από το «Ελληνόπουλο» (L’enfant), σε μετάφραση του Κωστή Παλαμά. Τέλος, θεωρεί, και πολύ σωστά, αυτή την έκδοση πολύ σημαντικό γεγονός, διότι πέρα από το λογοτεχνικό και ιστορικό της ενδιαφέρον, είναι μεγάλη τιμή για τον μεγάλο φιλέλληνα Β. Ουγκό, ο οποίος ύμνησε την Ελλάδα με αγάπη, τρυφερότητα και στοργή σαν μάνα και αδελφή.
Ακολουθεί ο Πρόλογος της Α’ έκδοσης του μεταφραστή Κ. Αθ. Κωνσταντινίδη-Ξενάκη, ο οποίος διάβαζε από τα παιδικά του χρόνια Ουγκό. Μας λέει πως το έργο αυτό του Ουγκό δεν κρίθηκε ευνοϊκά από την κριτική. Όμως ήταν πολύ σημαντικό για μας τους Έλληνες, γεμάτο πάθος και πόνο για τους γίγαντες του έθνους μας, δίνοντας την εντύπωση πως δεν πρόκειται για ξένη αλλά για ελληνική Μούσα. Ο μέγας Ουγκό διέκρινε την ελληνική ανδρεία από την τουρκική βαρβαρότητα, είδε τα ρημαγμένα χωριά και τις πολιτείες από την Κρήτη έως τον Καύκασο, τη σφαγή των γυναικών και παιδιών, την ατίμωση και την εξαγορά, τα χαρέμια, πόνεσε με τον πόνο των αδικημένων και με τη συλλογή των Ανατολίτικων τραγουδιών του έκανε γνωστό το πρόβλημα των Ελλήνων στους Ευρωπαίους, όχι μόνο τους διανοούμενους αλλά και τον απλό λαό. «Όλοι οι μεγάλοι ποιητές έχουν ένα προφητικό χάρισμα», ο Ουγκό είχε τη διαίσθηση πως «η Ευρώπη θα μετανοούσε πικρά για την απονιά και την αδιαφορία προς τα βάσανα και τα μαρτύρια των λαών της Ανατολής…» και ολοκληρώνει τον Πρόλογό του με την ευχή να ακούσει η Ευρώπη, να δει την αυτοθυσία των Ελλήνων στους αγώνες και «να κάνει το δρόμο της προς το σαράι…». Αυτά στα 1820. Και ο σημερινός αναγνώστης μπορεί να βγάλει τα συμπεράσματά του, όσον αφορά την επικαιρότητα του αιτήματος.
Οι ήρωες –Κανάρης, Μπότσαρης– με το ψυχικό μεγαλείο, το ευγενικό ήθος και την απαράμιλλη γενναιότητα, εξιδανικεύονται και αντιπαρατίθενται στην τουρκική βαρβαρότητα.
Μερικές απαραίτητες διευκρινίσεις. Στο ποίημα «Τα κεφάλια του Σαραγιού»,
έξι χιλιάδες έδειχνε στα τέκνα του προφήτου
κεφάλια, που στολίδια του φορούσε φαντασμένα.
Χλωμά κεφάλια, με ματιά σβηστή, μαλλιά σαν πίσσα,
στ’ ακρότειχα τ’ αράδιασαν γραμμή βαλμένα κι ίσια.
Ανάμεσα στα 6.000 κεφάλια, ο Ουγκό αναφέρει το κεφάλι του Κανάρη, του Μπότσαρη και του Δεσπότη Ιωσήφ Ρωγών, τα οποία συνομιλούν μεταξύ τους και απευθύνουν μάλιστα και ψόγο προς την Ευρώπη:
Και συ Ευρώπη Χριστιανή, δες το παράπονό μας!
Σ’ άλλον αιώνα αν ζούσαμε κάποιος σου βασιλιάς,
ο Λουδοβίκος θα ’τρεχε με ιππότες στο γυαλό μας.
Προτού να σ’ εύρει τ’ άδικο, πε μας τι προτιμάς;
Το Μουχαμέτη ή το Χριστό; Σταυρόν ή γιαταγάνι;
Μαρτύρων φωτοστέφανο για χότζα με τουλπάνι;
Το ποίημα φέρει χρονολογική ένδειξη: Ιούνιος 1826. Και ως γνωστόν ο μεν Κωνσταντίνος Κανάρης επέζησε, έγινε και πρωθυπουργός της Ελλάδας και πέθανε το 1877, ο δε Μάρκος Μπότσαρης σκοτώθηκε στο Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου το 1823. Στην κηδεία του τον συνόδευσε πλήθος κόσμου έως το Μεσολόγγι, όπου έγινε η ταφή τον Αύγουστο του 1823. Ωστόσο, οι Τούρκοι άνοιξαν τον τάφο του ήρωα και απέκοψαν το κεφάλι μετά την Έξοδο. Ο Ιωσήφ Ρωγών, στην Έξοδο, είχε κλειστεί με αρκετούς άλλους στην μπαρουταποθήκη όπου, όταν έφτασαν οι Τούρκοι, έβαλε φωτιά και ανατινάχτηκαν όλοι στις 13 Απριλίου. Οι προτομές των ηρώων που σκοτώθηκαν στην Έξοδο βρίσκονται στον Κήπο των Ηρώων. Τι συμβαίνει, λοιπόν, και ο Ουγκό κάνει αυτό το λάθος; Το «λάθος» πρέπει να οφείλεται στις εφημερίδες της εποχής, οι οποίες είχαν αναφέρει λάθος ονόματα, όσον αφορά, κυρίως, τον Κανάρη.
Πάντως, η επιρροή του Ουγκό ήταν καθοριστική για την ελληνική υπόθεση. Στη Γαλλία το κύρος του ήταν μέγιστο και είχε εκλεγεί ισόβιο μέλος του κοινοβουλίου· τα 80ά γενέθλιά του εορτάστηκαν με μεγάλη παρέλαση. Είχε πλέον ταυτιστεί με τη δημοκρατία, με την ίδια την πατρίδα του και, όπως έλεγε και ο ίδιος: «Δεν γνωρίζω πλέον το όνομά μου. Ονομάζομαι Πατρίς». Το πένθος για τον θάνατό του ήταν παγκόσμιο και στην κηδεία του, στις 22 Μαΐου 1885, στο Πάνθεον, περαυρέθηκαν εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης ο πρωθυπουργός Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο γιος του Κωνσταντίνου Κανάρη, ο βασιλιάς Γεώργιος έστειλε συλλυπητήριο τηλεγράφημα, οι επαναστατημένοι Κρήτες έστειλαν αντιπροσωπεία και οι Έλληνες φοιτητές στο Παρίσι κατέθεσαν στεφάνι με καμέλιες και γαλάζια κορδέλα.
Ο Ουγκό είχε αρχίσει να ενδιαφέρεται για την Ελλάδα και την Κρήτη από το 1821, αλλά μετά το 1841 που εκλέγεται μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, αρχίζει να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα:
«Η Κρήτη είναι η Ελλάδα. Υπολογίζετε σε εμένα ως συγγραφέα και πολίτη […] Θα έδινα για την Ελλάδα τους στίχους μου, όπως ο Τυρταίος, και το αίμα μου, όπως ο Βύρωνας […] Η ιερή σας πατρίδα έχει την πιο βαθιά μου αγάπη. Σκέφτομαι την Αθήνα όπως σκέπτεται κανείς τον ήλιο». Υπογραφή: «Ο αδελφός σας, Β. Ουγκό».
Βέβαια, ο Ουγκό έγραψε και άλλα φιλελληνικά ποιήματα εκτός των Ανατολίτικων, όπως μας πληροφορεί ο ειδικός μελετητής του Τάκης Στέφος, τα οποία ο αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει στις συλλογές Φθινοπωρινά φύλλα, Ολέθρια χρόνια, Ο θρύλος των αιώνων, Τραγούδια του λυκόφωτος.
Επιστρέφουμε στη μετάφραση. Τα Ανατολίτικα της παρούσας έκδοσης αρχίζουν με το ποίημα «Κανάρης», στο οποίο ο ποιητής θα καταλήξει:
Μα ο Κανάρης, το δελφίνι, που η βαρκούλα του αυλακώνει
τα νερά μ’ αποκοτιά
στις φρεγάδες που τσακώνει για σημαία του στυλώνει
του δαδιού του τη φωτιά
Στο ποίημα «Ενθουσιασμός» είναι εξόφθαλμη η πρόσκληση προς όλους να πολεμήσουν για την Ελλάδα.
Στην Ελλάδα, στην Ελλάδα! Όλους σας αφήνω γεια.
Φθάνει πια όσο μαρτυρήσαν τα γενναία της παιδιά.
Των τυράννων μαύρο το αίμα ας τρέξει τώρα.
Σύντροφοι, μπρος στην Ελλάδα! Εκδίκηση και λευθεριά!
Το μανδήλι στο κεφάλι, το σπαθί μου στα πλευρά,
τ’ άλογό μου να σελώσετε στην ώρα!
Τι ωραία που θα ήταν να είχαμε αντικριστά και το γαλλικό πρωτότυπο! Ωστόσο… Ωστόσο, και αυτά που έχουμε τη χαρά να διαβάζουμε από τις Εκδόσεις Νίκας αυτή τη στιγμή μάς θυμίζουν την τιμή που οφείλουμε στον μεγάλο ποιητή και πολιτικό άνδρα, Β. Ουγκό. Η επιμέλεια είναι του Σταύρου Δάλκου και το εξώφυλλο κοσμεί ο εμβληματικός πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη Ο όρκος στην Αγία Λαύρα, έργο του 1851.
Ανατολίτικα
Ποιήματα για τον Αγώνα του 1821
Victor Hugo
Μετάφραση: Κ. Αθ. Κωνσταντινίδης-Ξενάκης
Πρόλογος: Τασούλα Καραγεωργίου
Αναθεωρημένη έκδοση
Εκδόσεις Νίκας
σ. 88
ISBN: 978-960-296-307-4
Τιμή: 10,60€
