Rainer Maria Rilke: «Τα σονέτα προς τον Ορφέα»
Πενήντα πέντε είναι Τα σονέτα προς τον Ορφέα του Rainer Maria Rilke, τα οποία μεταφράζει ο Γιώργος Κεντρωτής, ο οποίος μας έχει δώσει πολλά και ποικίλα μεταφραστικά δείγματα μεγάλων έργων. Στη αρχή μιλάει για «έργο», αλλά στη συνέχεια μιλάει για «ποίημα» και εννοεί όλα τα σονέτα ως όλον. Γιατί όσο και αν μερικά μπορούν να αποσπαστούν και να διαβαστούν αυτοτελώς, στην ουσία όλα μαζί αποτελούν μία οργανική ενότητα «ενός ενιαίου ποιήματος… ενιαίου άσματος». Και με τις δύο λέξεις εννοεί το carmen και το αφιερώνει στον Ορφέα:
Εδώ, ιδού!, υψώθηκε ένα δέντρο. Ω, τι ύψωση καθάρια!
Ω, ο Ορφέας ψάλλει! Ω δέντρο πια ψηλό – τ’ ακούς που πάει!
Τα πάντα εσώπαιναν. Αλλά απ’ το βούβος τους ανάρια
μια νέα αρχή, μια νύξη, μια μεταβολή κινάει.
Ο Κεντρωτής δίνει στη μετάφρασή του όλον τον ρομαντικό επιφωνισμό, χωρίς να διστάζει να παρεμβάλει λέξεις που θα απομακρύνονταν από το ύφος, όπως π.χ. η λέξη «βούβος», που σπανίως γράφεται και ίσως ποτέ δεν ακούγεται, γιατί ο μεταφραστής, όπως και ο ίδιος ο Ρίλκε, που είναι ποιητικότατος και λυρικότατος, μπορεί να αθετεί τα πάντα: με ρυθμό που ανάγει «ώς την αρρυθμία τα έρρυθμα και με ιδιοτροπίες μετρικές τα έμμετρα». Αλλά και πάλι «τα ευτρεπίζει και τα στήνει στο ποιητικό τους απόγειο»:
«Δεν είναι άπιαστες οι στιγμές του χρόνου, επειδή το είναι και το άσμα του κατακρημνίζονται αενάως στα ερέβη της νύχτας και στις αβύσσους του νταζάιν…», μας λέει. Ο Ορφέας είναι ο ίδιος ο Ρίλκε, που βλέπει τα νιάτα να χάνονται παράλογα από τον θάνατο και ο ίδιος να «βρίσκεται άφατα μπροστά σε τούτη την κοινή τύχη».
Μονάχα εκείνος που τη λύρα έχει ψηλά σηκώσει
σε σκιές ανάμεσα μπορεί
με προαισθήματα ν’ αναπληρώσει
τον έπαινο τον αχανή.
Μονάχα εκείνος που έχει δοκιμάσει
πώς είναι οι παπαρούνες των νεκρών στον τοίχο
δεν πρόκειται να ξαναχάσει
ακόμα και τον πιο ανεπαίσθητό τους ήχο
Η λίμνη καθρεφτίζοντας τον ήλιο
Συχνά μας κάνει θολωμένον να τον δούμε:
Ναι. Μάθε την εικόνα.
Μονάχα στο διπλό βασίλειο
γλυκαίνουν οι φωνές και ό,τι πούμε
διαρκεί εις τον αιώνα.
Ο Ορφέας είναι ο ίδιος ο Ρίλκε, που βλέπει τα νιάτα να χάνονται παράλογα από τον θάνατο και ο ίδιος να «βρίσκεται άφατα μπροστά σε τούτη την κοινή τύχη».
Ο μεταφραστής δεν θα κάνει φιλολογική μετάφραση αλλά ποιητική· ειδοποιεί, λοιπόν, τον αναγνώστη να ξέρει τι θα βρει και να μην αναζητεί κάτι που εκ προθέσεως λείπει.
Εσένα θέλω τώρα, εσέ, που ’χω γνωρίσει ωσάν του κάλλους
να ’σαι άνθος, που δεν ξέρω τ’ όνομά του· σου ζητώ να βγεις
και να σε θυμηθώ ξανά, και να σε δείξω και στους άλλους
φευγάτη, ωραία μου συμπαίκτρια της ανίκητης κραυγής.
Ο Ορφέας, λοιπόν, ο μουσικός μεταμορφώνεται σε Ρίλκε ποιητή και ο Ρίλκε ποιητής θα χάσει την αγαπημένη χορεύτρια Βέρα Ουκάμα Κνόοπ πάνω στο άνθος της ηλικίας της. Αυτή είναι η αιτία της μεταμόρφωσης του Ρίλκε. Η Βέρα θα μεταμορφωθεί σε Ευρυδίκη κι εκείνος σε Ορφέα για να την ξαναφέρει στο φως, με άλλα λόγια «στη ζωή της ποίησης». Όπως μας πληροφορεί ο Κεντρωτής, ο Οβίδιος θεωρεί τον θάνατο της Ευρυδίκης τιμωρία, διότι την ημέρα του γάμου της με τον Αρισταίο χόρευε με τις Ναϊάδες. Και επειδή ο Ρίλκε είδε στο πρόσωπο της Ευρυδίκης τη Βέρα, γι’ αυτό τον τίτλο του συνοδεύει η αφιέρωση: γραμμένα για τη Βέρα Ουκάμα Κνόοπ και απηχούν το καλλιτεχνικό αξίωμα L’art pour l’art, Η τέχνη για την τέχνη.
Τα σονέτα είναι βήματα χορευτικά, διδαγμένα λυρικά και φιλοσοφικά, λέει, και σκοπός τους είναι να αναδείξουν τον ιεροτελεστικό χαρακτήρα της τέχνης. Η Βέρα πέθανε από λευχαιμία το 1919, στα 19 της χρόνια, και ο θάνατός της τον συγκλόνισε διότι ήταν φιγούρα par excellence, που συνδύαζε τα νιάτα, τη μουσική και τον χορό, ήταν κρύσταλλο καθαρό που ηχεί και όσο ζει και όταν σπάζει. Μετέχει και στο ον και στο μη ον, είναι μπροστά από κάθε χωρισμό…
Ο Κεντρωτής μάς ενημερώνει, επίσης, πως ο θάνατος της Βέρας του προξένησε φόβο για τη δική του ζωή. Στα σονέτα διακρίνει οβιδιακά και άλλα μυθολογικά στοιχεία. Σε όλα υπάρχει, σαν μπάσο κοντίνουο, νύξη για τη δύναμη της μουσικής που κάνει τα βράχια και τα δέντρα να χορεύουν, γοητεύει τα άγρια θηρία, αλλά και το «κτήνος» του θανάτου.
Τα σονέτα χωρίζονται σε δύο ενότητες. Η πρώτη περιλαμβάνει είκοσι έξι σονέτα και η δεύτερη είκοσι εννέα. Η πρώτη ενότητα γράφτηκε μεταξύ 2-5 Φεβρουαρίου 1922 και η δεύτερη μεταξύ 15-23 του ίδιου μήνα και έτους. Χρειάστηκαν συνολικά δεκατρείς μέρες και πρέπει να διαβαστούν παράλληλα με τις Ελεγείες του Ντουίνο, των οποίων αποτελούν παρακολούθημα και συνήθως εκδίδονται μαζί. Ο τόπος όπου έγινε η σύνθεση των δύο αυτών έργων είναι ο πύργος Μυζό στην Ελβετία, όπου έμεινε ο Ρίλκε από το 1921 έως τον θάνατό του, το 1926, και εκεί μετέφρασε στα γερμανικά έργα του Μιχαήλ Αγγέλου και του Πολ Βαλερί. Ο Όντεν τον αναφέρει σε ένα από τα σονέτα της Κίνας. Ο Μούζιλ έλεγε πως «ο Ρίλκε είναι ο πρώτος που έφερε το γερμανικό ποίημα στην τελειότερη μορφή του». Ο Κεντρωτής γράφει πως τα Σονέτα του Ορφέα μάς εισάγουν στη μεταφυσική του εφήμερου χρησιμοποιώντας νιτσεϊκό υλικό: το τραγικό και το διονυσιακό. Ο Ορφέας είναι «πεπτωκώς θεός», έχει παραλάβει τη λύρα από τον Απόλλωνα και ψάλλει την πτώση, το Dasein:
[…] άσμα δεν είναι ίμερος να μας προτρέψει
Μ ’ένα του κάλεσμα να φτάσουμε σε κάποιο τέλος –
όχι! Άσμα είναι το νταζάιν. Για τον θεό εύκολο είναι μέλος
μα πότε θα ’μαστε κι εμείς;
…το άσμα ρέει πέρα…
Κυλάει. Ετύμως τραγουδώ μιαν άλλη πνοή σημαίνει.
Πνοή γύρω από το τίποτα. Ένα πνεύμα εν θεώ. Και αέρα.
Ο Γιώργος Κεντρωτής ακούει φωνές πολλές πίσω από τη φωνή του Ρίλκε, όπως Χάιντεγκερ, Γκάνταμερ… Αλλά μας προτρέπει να προσέξουμε να αποφύγουμε, όπως ο Οδυσσέας τις Σειρήνες, τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, να επιλέξουμε τη μέθοδο και φυσικά να ξέρουμε πως «δεν ακούνε όλοι τα ίδια πράγματα και με τον ίδιο τρόπο».
Εμείς για την ώρα οφείλουμε να πούμε πως έχουμε το πρωτότυπο (χαρά για τους γερμανομαθείς), τη μετάφραση στα ελληνικά (χαρά για τους μη γερμανομαθείς) και τα κατατοπιστικά Επιλεγόμενα, που μας διδάσκουν και μας διευκολύνουν να αισθανθούμε τον ποιητικό λόγο.
Τα σονέτα προς τον Ορφέα (δίγλωσση έκδοση)
Rainer Maria Rilke
Μετάφραση – Επιλεγόμενα: Γιώργος Κεντρωτής
Gutenberg
σ. 184
ISBN: 978-960-01-2177-3
Τιμή: 10,00€
