Fernando Pessoa: «Είκοσι ένα χαϊκού»
Μια ανάσα αρκεί. Τρεις λέξεις που χαρακτηρίζουν τα μικροσκοπικά ποιήματα (χαϊκού), θα μπορούσαν όμως να αφορούν την ποίηση εν συνόλω, αφού η συμπύκνωση του νοήματος σε λίγες λέξεις αποτελεί την πεμπτουσία του ποιητικού λόγου. Οι πιο μικρές ποιητικές ανάσες, τα χαϊκού –τα ιαπωνικά μικροστιχουργήματα– μπορούν να συμπυκνώνουν μέσα σε τρεις στίχους τη σοφία και την εμβρίθεια ενός μακροσκελούς καλοδουλεμένου λόγου. Ίσως γιατί έχουν ακόμα μέσα τους, παρά τις τόσες παρεμβάσεις, τη δύναμη του σπόρου, να μπορεί να μεγεθύνει την ουσία του σε πανύψηλα δέντρα. Απαιτείται αληθινή τέχνη για να αποδώσεις με τον ελάχιστο λόγο το πλήρες περιεχόμενο, και να το προτείνεις έπειτα στον αναγνώστη για την μετα-ποιητική επεξεργασία, πολύτιμη επίσης διαδικασία που συμπληρώνει το αρχικό έργο. Όπως ένα λιλιπούτειο μικροδιήγημα δυσκολεύει αφάνταστα τον δημιουργό του για να επιλέξει και να απορρίψει μέχρι να φτάσει στο επιθυμητό πλήρες, έτσι και το ποίημα των 17 συλλαβών ζητά από τον ποιητή το καταστάλαγμα. Σαν να λέμε, πρέπει να έχει προηγηθεί το μέγιστο μέσα στο μυαλό του, προκειμένου αυτό να συρρικνωθεί στο μικρό αλλά πάλι πλήρες. Τα ιαπωνικά χαϊκού με τον σχολιασμό της φύσης και τον χωρισμό σε εποχές (τουλάχιστον τα πιο παραδοσιακά από αυτά) μας έχουν δείξει και πολύ βαθύτερους στοχασμούς ενσωματώνοντας κοινωνικά σχόλια και, ακόμη πιο πέρα, τον στοχασμό τους στα πανανθρώπινα ερωτήματα.
Η τέχνη των χαϊκού στα χέρια του Πεσόα αποκτά, όπως είναι αναμενόμενο, μια άλλη διάσταση ξεχωρίζοντας από την ιαπωνική τους αρχική τεχνική της στιχοπλασίας, αλλά και από τη δυτική τους εκδοχή. Ο Πεσόα ασχολήθηκε με τη λεπτουργία των χαϊκού από ενδιαφέρον γενικά για την ιαπωνική κουλτούρα. Έτσι έχουμε τη σύνθεση είκοσι ενός χαϊκού, τα δεκαέξι από τα οποία στην αγγλική γλώσσα και τα πέντε στη μητρική του πορτογαλική γλώσσα. Πιστός στην απόδοση της εικόνας, προκειμένου να αποδοθεί η σύνθεση της σκέψης ως αποτύπωμα της βασικής ιδέας, επιλέγει να μιλήσει για τα φυσικά πράγματα, που μέσα τους ενσωματώνουν την ψυχή του παρατηρητή/ποιητή. Ως προς τη θεματική του, που αντλεί από τη φύση και την εναλλαγή των εποχών, συνδέεται με την ιαπωνική αρχή της ποίησης των χαϊκού. Οπτικές εικόνες (Η μακρινή καμπύλη των νερών./ Μέσα από δέντρα./ Γαλήνη εκεί, μα εδώ/ Μονάχα γαλήνη πέρα κει.) αλλά και ηχητικές (Πέρα απ’ το φράχτη πατημασιές./ Η πρώτη βροχή μιλά και πάλι./ Μετά ξαναπιάνουν το τραγούδι οι γρύλοι.) βρίσκουν τη θέση τους μέσα στις λιγοστές, μετρημένες συλλαβές, χωρίς ωστόσο ο ποιητικός στόχος να εξαντλείται στην αποτύπωση· μέσα στις λέξεις εισχωρεί ο ως τώρα παρατηρητής για να ακουστεί ο ανθρώπινος λόγος, άλλοτε ως συνειδητοποίηση του άχθους που φέρει ο χρόνος που περνά, άλλοτε ως αδυναμία του νοήμονος όντος μπροστά στη σιωπή του κόσμου (Το παιδί κείται νεκρό. Ο θεός/ Για κάτι άλλο είναι ευχαριστημένος./ Ανάμεσά τους, η πράσινη γη.) ή στη δυναμική των φυσικών πραγμάτων που ξεπερνούν την ανθρώπινη θνητότητα (Κοίτα πώς η κερασιά/ Ανθίζει ερήμην μας./ Κοιμήσου και το κόκκινο θα έλθει.). Στα γραμμένα στην πορτογαλική γλώσσα κυριαρχεί η αίσθηση της ματαιότητας των στόχων, της ματαίωσης των ελπίδων: Κανείς δε συνέρχεται./ Φλεγόμενες βάτοι, ποια εικόνα/ Μάταιη σας εξαπατά;
Ίσως γιατί έχουν ακόμα μέσα τους, παρά τις τόσες παρεμβάσεις, τη δύναμη του σπόρου, να μπορεί να μεγεθύνει την ουσία του σε πανύψηλα δέντρα.
Ο μεταφραστής Γιάννης Σουλιώτης παραθέτει, εκτός από την πληροφοριακού χαρακτήρα εισαγωγή, ένα επίμετρο, στο οποίο επισημαίνει αυτό που ξέρουμε αλλά που σπάνια καταγράφεται: πόσο επίπονο, δηλαδή, είναι το έργο της μετάφρασης της ποίησης. Ο ίδιος ο Πεσόα θέτει τις αρχές της σωστής μετάφρασης, επισημαίνοντας την ανάγκη συμφωνίας με την ιδέα ή το συναίσθημα που διατρέχει το αρχικό ποίημα, αλλά και την ακόμη μεγαλύτερη ανάγκη να διασωθεί στο μεταφρασμένο ποίημα ο ρυθμός, εσωτερικός ή οπτικός, ώστε να μη χαθεί τίποτα από την αρχική αποτύπωση, ως ιδέα και ως μορφή. Δύσκολο έργο, ιδίως αν το αρχικό ποίημα, όπως εδώ το χαϊκού, έχει συγκεκριμένες προδιαγραφές στον αριθμό των συλλαβών ανά στίχο, στις οποίες δεν μπορεί να ανταποκριθεί (χωρίς απώλειες) η άλλη γλώσσα, της μετάφρασης, που έχει τις δικές της ανάσες, τον δικό της ρυθμό. Επομένως, η μετάφραση κρίνεται 
από το κατά πόσο μπόρεσε να μεταφέρει τη βασική ιδέα μέσα σε ένα νέο ποίημα που διατηρεί τον απαιτούμενο ρυθμό, ακριβώς για να θεωρηθεί ποίημα. Ο τρόπος που ο Πεσόα αντιλαμβάνεται τα χαϊκού, ως ελεύθερη δηλαδή δημιουργία που μόνον όταν επιτρέπει η ποιητική ιδέα ακολουθεί τις προδιαγραφές του είδους, βοήθησε τον μεταφραστή να αποδώσει τα είκοσι ένα ποιήματα κυρίως ως ποιήματα, χωρίς να απολεσθεί η αίσθηση του αρχικού δημιουργού, χωρίς να προστεθεί τίποτε περισσότερο στις σιωπές του ποιήματος. Σε ένα δικό του μάλιστα χαϊκού ο Γιάννης Σουλιώτης το δηλώνει αυτό ξεκάθαρα: Σ’ ένα χαϊκού/ τραγούδησα τη σιωπή/ λίγα της πρέπουν.
Σημαντική έκδοση, προσφορά στην καλύτερη προσέγγιση του έργου του Πεσόα. Ψηφίδες που έλειπαν, τώρα συμπληρώνουν την εικόνα. Από τις Εκδόσεις Printa, στη σειρά με τον εύγλωττο τίτλο «Ποίηση για πάντα».
Είκοσι ένα χαϊκού
Fernando Pessoa
Εισαγωγή – Μετάφραση – Επίμετρο: Γιάννης Σουλιώτης
Printa
88 σελ.
ISBN 978-960-6624-87-2
Τιμή €10,60
