Δημήτρης Αγγελής: «Χθες»
Το ποίημα Χθες του Δημήτρη Αγγελή, με σχέδια του Κώστα Σιαφάκα, κυκλοφόρησε σε 150 αριθμημένα αντίτυπα, εκτός εμπορίου, και διανέμεται δωρεάν σε φίλους. Έχω την τιμή και την τύχη να κρατάω το υπ’ αρ. 100 αντίτυπο. Στρογγυλός αριθμός, τέλειος, όπως και τα αληθινά αισθήματα.
Αυτό το τόσο μικρό και περιποιημένο κομψοτέχνημα, δισυπόστατο καλλιτεχνικά –κείμενο και εικόνα– αποπνέει ευγένεια, συγκρατημένο πόνο, έχει ελεγειακή καταγωγή και είναι απότοκο μεγάλου ψυχικού άλγους. Το τραύμα, σαν το αμάρτημα των πρωτοπλάστων, χωρίζει του ανθρώπου το σήμερα από το χθες με ό,τι, σαν έντονη χαρακιά σε γυαλί, έχει χωρίσει σε δυο μέρη τη ζωή του. Ένα σήμερα, γκρίζο σχεδόν μαύρο, διαδέχτηκε ένα ευτυχισμένο χθες. Η γραμμή που χωρίζει τον χρόνο σε χθες και σήμερα ακυρώνει όλα τα ευτυχισμένα χθες και φορτώνει με άλγος όλα τα σήμερα. Απλές στιγμές χθεσινές, σήμερα πόνος. Χθες η ευτυχία, η ζωή, το παιδί, το σπίτι. Ντουλάπα, εσωτερικό ψυχής και μυαλού, μυστικά εφτασφράγιστα και μια τυραννική ανάμνηση που ισοδυναμεί με απώλεια παραδείσου.
Του εξωφύλλου το σχέδιο σαν ιδέα, σαν ιχνογράφημα ή ιδεόγραμμα επαναλαμβάνεται και στη μέσα σελίδα. Σχέδια σύνολο 7, σελίδες του έργου 11, μολύβι Νο 11, στροφές 5, στίχοι (2, 2, 3, 4, 2) συνολικά 13, ημερομηνία 13 Μαρτίου μοιραίο ορόσημο. Αριθμοί με κρυμμένα τα μυστικά τους, υπαινικτικοί όμως, όπως και τα σύμβολα. Ο ουρανός, αν και έναστρος, είναι σκούρος, αδιαπέραστος, σκοτεινός, άγνωστος, μελανός σαν υπερμέγεθες κράνος εχθρικό. Το φεγγάρι, άλλοτε ολόκληρο και άλλοτε σε έλλειψη, πάντα παρόν, αψευδής μάρτυρας της ψυχικής πληγής και της γκρίζας ψυχής του ανδρός. Από τη φύση του ρομαντικό, μελαγχολικό και όμορφο, εδώ μας δείχνει τη λυπημένη του όψη.
Ο φακός χαμένος από αφηρημάδα στο ψυγείο. Ο άντρας κρυμμένος σαν παιδί στην ντουλάπα του χρόνου με τα αναμνηστικά, χωμένος στις αναμνήσεις του. Ο ποιητής εν σοφία διευθετεί τα εργαλεία του. Δεν υπάρχει δρόμος, δεν υπάρχει φως, δεν υπάρχει ελπίδα. Το μόνο που υπάρχει είναι το χθες που σήμερα τον γεμίζει με θλίψη, αλλά ο θάνατος δεν ήρθε χθες, γιατί χθες αγαπούσε. Η αγάπη είναι το αντίδοτο στον θάνατο, η ανάμνησή της τον συντηρεί, όσο όμως τον συντηρεί τόσο διατηρεί νωπή και αθεράπευτη την πληγή.
Επιστρέφω στη σελίδα 9. Το σχέδιο:
Ένας άντρας καθισμένος πλάι σ’ ένα τραπέζι, μπροστά σε ένα ανοιχτό παράθυρο. Απέξω λόφοι και ουρανός με φεγγάρι. Το χέρι πάνω στο τραπέζι, ο αγκώνας του πάνω σ’ ένα χοντρό βιβλίο κλειστό, ένα μολύβι δίπλα. Αντί για κεφάλι ο άντρας έχει ένα σχεδόν μαύρο μήλο (με τον τρόπο του παραπέμπει στον Μαγκρίτ). Στον καρπό του, η μανσέτα και το μανικετόκουμπο, αλλά και στο τραπέζι, το βιβλίο και το μολύβι, δίνουν την ιδέα ανδρός διανοούμενου, ας πούμε ποιητή ή διπλωμάτη(;)-ποιητή.
Οι στίχοι:
Χθες έβαλα στο ψυγείο αφηρημένος τον φακό,
δεν υπήρχε πια μονοπάτι για να φωτίσω
ούτε μολύβι αριθμός 11 για να γράψω
Κοιτάζοντας το σχέδιο και τους στίχους, μια αδιόρατη αίσθηση με ωθεί να κάνω άλμα στο «Hampstead» του διπλωμάτη ποιητή Γιώργου Σεφέρη, όταν και εκείνος «εξόριστος» στην Αγγλία νοσταλγούσε την Ελλάδα, έχοντας στα μάτια του την ευτυχισμένη εικόνα της, όπως αυτή αναδυόταν από το «θαλερό» του Άγγελου Σικελιαννού. Τον ακούμε:
«θα μου ’φτανε μια καλύβα σ’ ένα λόφο», «μπροστά στο παράθυρό μου», «θα ’πεφτε το βράδυ», «και θα ’πεφτα να κοιμηθώ/ γιατί δεν θα ’χα/ ούτε ένα κερί/ ν’ ανάψω/ φως/ να διαβάσω».
Αυτό το τόσο μικρό και περιποιημένο κομψοτέχνημα, δισυπόστατο καλλιτεχνικά –κείμενο και εικόνα– αποπνέει ευγένεια, συγκρατημένο πόνο, έχει ελεγειακή καταγωγή και είναι απότοκο μεγάλου ψυχικού άλγους.
Ο Σεφέρης αισθάνεται έλλειψη πατρίδας. Θα αισθανόταν ευτυχία, αλλά δεν αισθάνεται, γιατί όλοι εκείνοι οι υποθετικοί παρατατικοί την ακυρώνουν. Ο άνδρας του ποιήματός μας είναι σε παρόμοια θέση με αυτήν του Σεφέρη, δεν αναφέρεται η αιτία, αλλά οι λεκτικοί δείκτες και από τα δύο ποιήματα –«φως», «φακός», «κερί», «φωτίσει», «βιβλίο», «μολύβι», «διαβάσω»– σαν αδιόρατα νήματα συγγενικά συνδέουν τους δύο ποιητές. Ωστόσο, ακόμα μια άλλη εικόνα, από τον Γιάννη Ρίτσο αυτή τη φορά –από τον «Αυτόπτη μάρτυρα»– προκύπτει, όπου και πάλι ένας άνδρας, νύχτα με φεγγάρι, κάθεται πλάι σε ένα τραπέζι με «μελανωμένο χέρι» και τύψεις.
Ο άνδρας στο ποίημα του Αγγελή, κοντά σε ό,τι τον πληγώνει και μακριά από ό,τι τον έκανε άλλοτε ευτυχισμένο, βιώνει την απώλεια σαν ψυχικό ακρωτηριασμό. Ο πάσχων δεν έχει τη δύναμη να αντιδράσει, είναι φυλακισμένος μέσα στη χαμένη του ευτυχία. Η πρωτοπρόσωπη, εξομολογητική γραφή δεν μας δίνει δέκτη, γιατί δεν υπάρχει. Ο τελευταίος στίχος όμως:
Ευτυχώς χθες δεν πέθανα, χθες
αγαπούσα
μας δίνει την αίσθηση μιας αιτιολόγησης. Διαβάζοντας με τα αυτιά και συνδέοντας την προτελευταία λέξη «χθες» με την τελευταία «αγαπούσα», ακούμε από τη συνήχηση «σ’ αγαπούσα»· «δεν πέθανα, χθες» επειδή «σ’ αγαπούσα».
Επιστρέφοντας στο σχέδιο, με το μαύρο μήλο αντί για κεφάλι, υποθέτουμε ότι το μαύρο μήλο μπορεί να υπονοεί άγνοια, μυστήριο, απορία, αμάρτημα, μυστικό, έρωτα ή, τέλος, με ένα ακόμα άλμα, «μαύρο σωθικό», όπως θα έλεγε ο Οδυσσέας Ελύτης.
Όμως «Ευτυχώς» που δεν πέθανα χθες, επειδή αγαπώ άρα υπάρχω, υπάρχω άρα αγαπώ. Και ξανά στον Ελύτη – στο «Μονόγραμμα», αυτή τη φορά:
Θα πενθώ πάντα –μ’ ακούς;– για σένα,
μόνος, στον Παράδεισο
και ακόμα:
Πενθώ τον ήλιο και πενθώ τα χρόνια που έρχονται
Χωρίς εμάς και τραγουδώ τ’ άλλα που πέρασαν
Εάν είναι αλήθεια
Κοιτάζοντας τώρα τον Αγγελή σε συσχετισμό με τον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Ρίτσο διαπιστώνουμε πώς το τραύμα μεταπλάθεται σε ποίημα, πώς από την πληγή βγαίνει φως και πώς ο πόνος είναι δημιουργικός. Αν μάλιστα υπολογίσουμε πως το μαύρο περιλαμβάνει όλα τα χρώματα, τότε ακόμα και στο μαύρο υπάρχει το κρυμμένο φως, στο «Ευτυχώς» και στο «χθες αγαπούσα».
Ο Γιάννης Κολοκοτρώνης, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, μου επεσήμανε ότι για τον Καζιμίρ Μάλεβιτς «το μαύρο και το λευκό παίζουν τον ρόλο της ενέργειας που ανακαλύπτει τη μορφή». Φαντάζομαι, λοιπόν, ότι στη λευκή σελίδα του ποιήματος του Δημήτρη Αγγελή με τα σχέδια σε μαύρο του Κώστα Σιαφάκα, αναδημιουργούνται οι ποιητικές εικόνες του κόσμου. Και επειδή ακόμα και στο μαύρο της ψυχής ξαναβρίσκουμε το νήμα της ζωής, πρέπει να προηγηθεί ένας θάνατος για να γίνει μία ανάσταση, θέτοντας τα δάχτυλα επί τον τύπον των ήλων και των συναισθημάτων, λέξεις και σχήματα στο ξέφωτο του ποιήματος ξαναγράφουν την εμπειρία, δίνουν έδαφος στη ζωή να συνεχίσει, γιατί, «Ευτυχώς», υπάρχει πάντα η Αγάπη και, τέλος, το Χθες γραμμένο με χρώμα κόκκινο, του πάθους, συνηγορεί υπέρ της ζωής.
Χθες
Δημήτρης Αγγελής
Σχέδια: Κώστας Σιαφάκας
11 σελ.
Αθήνα, Δεκέμβριος 2020
