Χάρης Μελιτάς: «Εξαιρέσεις»

Οι Εξαιρέσεις είναι το δέκατο τρίτο ποιητικό βιβλίο του Χάρη Μελιτά, ενός ποιητή που έχει διαμορφώσει τη δική του, αναγνωρίσιμη ποιητική φωνή μέσα στο νεοελληνικό ποιητικό τοπίο. Ο τίτλος της συλλογής, προερχόμενος από τις φυσικές επιστήμες, προδίδει τις καταβολές του ποιητή και διαμορφώνει συγκεκριμένες προσδοκίες τόσο για το περιεχόμενο, όσο και για τη λεκτική του επένδυση. Πράγματι, η ποιητική γλώσσα του Μελιτά χαρακτηρίζεται από ακρίβεια, σαφήνεια, λιτότητα εκφραστικών μέσων, αλλά και από την απουσία κάθε είδους επιτήδευσης. Αυτό, βεβαίως, κάθε άλλο παρά αντιποιητική την καθιστά, αφού τα γνωρίσματα αυτά μονάχα ως αρετές μπορούν να λογισθούν, από τη στιγμή που επιτρέπουν στον αναγνώστη να εισχωρήσει αποτελεσματικότερα στο νόημα και την ουσία της ποιητικής του σκέψης.

Τη συλλογή ανοίγει το χαϊκού «Έρωτας», που αποδίδει εύστοχα, λόγω ακριβώς της συντομίας της συγκεκριμένης φόρμας, τη δύναμη και τη δυναμική της ποίησης και του έρωτα, καθώς επίσης και τον τρόπο με τον οποίο οι δύο αυτές δυνάμεις αλληλεπιδρούν: Το μόνο ψέμα/ που αντέχει να πλυθεί/ μέσα στον στίχο. Το χαϊκού αυτό δεν είναι το μόνο, καθώς ανάμεσα στα πολύστιχα ποιήματα παρεμβάλλονται και άλλα, εν είδει διαλείμματος, παρενθέσεως ή σχολίου. Με τα χαϊκού αυτά ο ποιητής διερευνά τη φύση και τις επιπτώσεις του πολέμου, νοούμενου όχι τόσο με την κυριολεκτική του σημασία, αλλά ως μάχης του ανθρώπου με τα δαιμόνια της ζωής του, υπογραμμίζει την πικρή αλήθεια του χωρισμού της ψυχής από το σώμα τη στιγμή του θανάτου με την πρώτη να αφήνει αβοήθητο το δεύτερο, αναζητά εναγώνια την ψυχική του ουσία σα να πρόκειται για όργανο του σώματος, φιλοσοφεί για τον απολεσθέντα Παράδεισο. Η δραστικότητα των χαϊκού αυτών είναι τέτοια ώστε να αποτελούν τον σκελετό ολόκληρου του βιβλίου, τα κομβικά εκείνα σημεία στα οποία διενεργείται η περισυλλογή και ο προβληματισμός.

Τα λοιπά ποιήματα της συλλογής είναι ελευθερόστιχα –με εξαίρεση τη «Διαδήλωση»– με έντονη την παρουσία ενός ρυθμού εσωτερικού, που τα συνέχει και δίνει τον τόνο. Έτσι, παρότι η γλώσσα είναι απλή, ρέουσα, αφηγηματική, ο ρυθμός του λόγου που, σε μεγάλο βαθμό, βασίζεται και προκύπτει από το εκφραστικό σχήμα της επανάληψης εννοιών και ήχων, διαμορφώνει ένα ποιητικό αποτέλεσμα εναργές και καθηλωτικό. Σε αυτό συνεπικουρεί και η επιδέξια πρόκληση έκπληξης, η «ανοικείωση», για να θυμηθούμε όρους του μπρεχτικού θεάτρου, που εντοπίζεται ακόμα και στους τίτλους με τους απροσδόκητους και ευφυείς συνδυασμούς λέξεων, τη χρήση αγγλικού λεξιλογίου, κυρίως όμως τους ρόλους που διανέμει ο ποιητής στον εαυτό του και στους άλλους. Το ξάφνιασμα μπορεί να προκύπτει στο τέλος του ποιήματος αποκαλύπτοντας την πλάνη του αναγνώστη, μπορεί όμως να προκαλείται και από την αντιστροφή των προσώπων, των εννοιών ή των καταστάσεων: Οι σιωπές μου/ ομολόγησαν τον φόνο./ Οι ενοχές μου, πάρα ταύτα/ με αθώωσαν («Έγκλημα Εσωτερικού Χώρου»).

Πράγματι, η ποιητική γλώσσα του Μελιτά χαρακτηρίζεται από ακρίβεια, σαφήνεια, λιτότητα εκφραστικών μέσων, αλλά και από την απουσία κάθε είδους επιτήδευσης.

Τα ποιήματα του Μελιτά διερευνούν πτυχές του ανθρώπινου βίου που δεν ορίζονται με σαφήνεια, αλλά αναφέρονται σε έννοιες που είναι δύσκολο να προσδιοριστούν και να βρουν το αντίστοιχό τους σε καταστάσεις και στιγμές της ανθρώπινης ζωής. Στο ποίημα «Black is black», για παράδειγμα, ο ποιητής προσεγγίζει την έννοια και την υφή του σκότους που απλώνεται απειλητικά και βρίσκει τον τρόπο να το αντιμετωπίσει, ως έναν άλλο γόρδιο δεσμό: Μ’ ένα μαχαίρι τροχισμένο στην ψυχή/ θα κόψω το σκοτάδι σου κομμάτια./ Να σε γευτώ/ να χύσω μαύρο δάκρυ. Άλλα ποιήματα προσεγγίζουν τη φύση του έρωτα, ιδωμένου μέσα από μια ανατρεπτική ματιά, άλλοτε ως κατάσταση που εμπνέει τη λύπη με το αναπόφευκτο τέλος του, άλλοτε ως αντίδοτο στον θάνατο, ως τη μόνη πράξη που τον αντιπαλεύεται και τον «αναιρεί». Παρούσα επίσης στην πλειοψηφία των ποιημάτων είναι η έννοια του χρόνου και των τριών επιπέδων του – παρελθόν, παρόν και μέλλον. Στο ποίημα «Χρόνος φιλάργυρος», ο Μελιτάς εκκινεί από την κρατούσα άποψη που θέλει τον χρόνο να είναι χρήμα, εκμεταλλεύεται το διπλό νόημα της λέξης «λεπτά», ως χρήμα και ως χρόνο, και τεχνουργεί ένα παιγνιώδες μα και βαθιά φιλοσοφημένο στιχούργημα πάνω στην έννοια και τη λειτουργία του: Παιδιά μου/ είπε ο χρόνος/ στους μήνες που τον κοίταζαν αμήχανα/ στην προκυμαία./ Οι μέρες είναι πονηρές/ οι ώρες κλέβουν τις στιγμές/ προτού προφτάσει μάτι.// Το νου σας στα λεπτά. Το γνωστό στην ποίηση θεματικό τρίπτυχο συμπληρώνουν, μετά τα ποιήματα για τον έρωτα και τον χρόνο, τα ποιήματα για τη μοναξιά, η οποία φέρει έντονη τη σφραγίδα της λησμονιάς και της οριστικής διακοπής των σχέσεων. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ποιήματα που εκκινούν από μαθηματικές έννοιες –πολλαπλασιασμός, διαίρεση, ρίζα, δυνάμεις, ευθείες, μιγαδικοί, ακέραιοι, δεκαδικοί αριθμοί– για να μιλήσουν αλληγορικά για τον έρωτα, τον χωρισμό, τη μοναξιά, τον απολογισμό μιας ζωής που παρέμεινε δέσμια και φυλακισμένη. Σε όλα αυτά τα ποιήματα έκδηλος είναι ένας ειρωνικός τόνος που απορρέει και κατευθύνεται προς το πρόσωπο του ίδιου του ποιητή, παράλληλα όμως εμπλέκει και τον αναγνώστη ο οποίος, κλιμακωτά, ξαφνιάζεται, απορεί, αποστασιοποιείται και, τελικά, συμπάσχει.

Ο τόνος και η διάθεση του ποιητή παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία και κλιμακώνεται από την αισιοδοξία και την αποφασιστικότητα, την επιθυμία να δει τη θετική πλευρά και των πιο δυσάρεστων καταστάσεων, ως το αντίθετο άκρο, την απαισιοδοξία και μια γεύση απώλειας που σφραγίζει όχι μόνο τη διάθεση της στιγμής, αλλά και το μέλλον που ακολουθεί. Από την άλλη όμως δεν λείπουν και τα ποιήματα εκείνα στα οποία ο ποιητής δηλώνει πρόθυμος αγωνιστής και νικητής ακόμα και σε χαμένες υποθέσεις, όπως ο θάνατος.

Το δέκατο τρίτο ποιητικό βιβλίο του Χάρη Μελιτά επιτυγχάνει μια διπλή στόχευση. Αφενός μεν συνεχίζει στον ίδιο δρόμο που άνοιξε ο ποιητής με τις προηγούμενες ποιητικές του συλλογές, αυτή τη φορά χαράζοντάς τον ευκρινέστερα, αφετέρου δε πραγματοποιεί ένα άνοιγμα προς μιαν άλλη κατεύθυνση, η οποία εξακτινώνεται σε δύο επιμέρους κατευθύνσεις. Η πρώτη είναι αυτή της αφηγηματικότητας που, σαν χαρακτηριστικό γνώρισμα, εντοπίζεται σε αρκετά από τα ποιήματα της συλλογής, και η δεύτερη είναι αυτή της κρυπτικότητας που, αν και εμφανίζεται πιο σπάνια, συνιστά μια επιλογή που καταδεικνύει τη διάθεση του ποιητή να μιλήσει έμμεσα, αλληγορικά, πιο προσωπικά για τις εμπειρίες και τα ερεθίσματα των ποιημάτων του. Η αφηγηματική χροιά του ποιητικού λόγου δεν είναι κάτι ασύνηθες στην ποίηση, στις Εξαιρέσεις όμως έχει έναν διαφορετικό προσανατολισμό, καθώς τίθεται στην υπηρεσία της ανάδειξης της ποιητικότητας. Πράγματι, κάποια από τα «αφηγηματικά» ποιήματα της συλλογής μοιάζουν περισσότερο με ποιητικές αφηγήσεις, όπως ήταν κάποτε οι παραλογές, παρά με ιστορίες σε στίχους όπως συμβαίνει σε άλλους ποιητές, όπως, για παράδειγμα, συνέβαινε με τα έργα της κρητικής λογοτεχνίας.

Η ποίηση του Χάρη Μελιτά είναι μια ποίηση καθαρά διανοητική και υπάρχουν φορές που οι στίχοι του δίνουν την εντύπωση μιας εκλαϊκευμένης φιλοσοφίας. Οι ιδέες και τα διανοήματα είναι υψηλά, ο τρόπος όμως που προσεγγίζονται, μέσα από την αλληγορία, το χιούμορ, το λεκτικό παίγνιο, την ανατροπή, το παράδοξο, τα καθιστούν εύληπτα, σαφή και γι’ αυτό ακριβώς καίρια και καταλυτικά. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι το συναίσθημα mellts εξοβελίζεται. Αντίθετα κυριαρχεί, κατευθύνει και προσανατολίζει τη σκέψη και τη διάθεση του ποιητή, ο οποίος όμως το φιλτράρει και το υποβάλλει σε μια νοητική επεξεργασία, έτσι που αυτό να μην τον οδηγεί σε άστοχους και ακραίους συναισθηματισμούς ρομαντικής φύσεως, αλλά σε μια καλά ζυγισμένη αποτίμηση των μεγάλων ζητημάτων της ζωής και, εν τέλει, στη σύνθεση ποιημάτων που διακρίνονται πρωτίστως για την προσεκτική ανάγνωση του ανθρώπου και του κόσμου. Από αυτή την άποψη η συλλογή αυτή αποτελεί μια ιδιαίτερα αξιόλογη περίπτωση στη σύγχρονη νεοελληνική ποιητική παραγωγή, από τη στιγμή μάλιστα που καταφέρνει να κερδίσει το δύσκολο στοίχημα να εμπνεύσει αισιοδοξία, δύναμη, θέληση, χωρίς διόλου να κρύψει ή να καλύψει το «μαύρο» της ζωής του ανθρώπου.