Gottfried Benn: «Ποιήματα»
Ο Γκότφριντ Μπεν γεννήθηκε το 1886 στην περιοχή του Βρανδεμβούργου. Ήταν πρωταγωνιστής του εξπρεσιονιστικού κινήματος. Ο παππούς του λουθηρανός πάστορας και ο περίγυρος προτεσταντικός, κάτι που επηρέασε το έργο του. Σπούδασε ιατρική και είχε ειδικότητα δερματολόγου, αφροδισιολόγου. Εργάστηκε στο νοσοκομείο και στο ιδιωτικό του ιατρείο, όπου είχε την εμπειρία πολλών αφροδίσιων νοσημάτων. Όπως ήταν φυσικό, και το επάγγελμα επηρέασε την ποίησή του, στην οποία εμφανίστηκε με τη συλλογή Νεκροτομείο το 1912, προκαλώντας ένα από τα μεγαλύτερα σκάνδαλα στη λογοτεχνική ιστορία. Μετά τον πόλεμο, η σκέψη του θα στραφεί στον ψυχικό κατακερματισμό της εποχής του. Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο Βερολίνο, όπου και πέθανε το 1956, και θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές της γλώσσας.
Το καλαίσθητο βιβλίο των Εκδόσεων Gutenberg περιέχει εξαιρετικά επιμελημένη Εισαγωγή, ένα δοκίμιο του ποιητή, Επίμετρο και λεπτομερές Χρονολόγιο με αποσπάσματα από προσωπικές αφηγήσεις του που επιμελήθηκε ο Κώστας Κουτσουρέλης, ο οποίος έκανε και την μετάφραση.
Όπως φαίνεται από το Χρονολόγιο, ο Μπεν ενεπλάκη με τον εθνικοσοσιαλισμό, όταν όμως είδε τους καλύτερους διανοούμενους του καιρού του στην εξορία και τον εαυτό του ανεπιθύμητο και όταν διαπίστωσε πόσο βρόμικα ήταν αυτά που του έμοιαζαν μεγαλειώδη, απομακρύνθηκε και, εγκαταλείποντας σπίτι, ιατρείο, τη ζωή του όλη, αποφασίζει να επιστρέψει στον στρατό ως αρχίατρος «παρά τω επιτελείω… μια αριστοκρατική μορφή εξορίας». Όμως, δεν γίνεται δεκτός, διότι: «Δεν υπάρχει θέση κενή».
Μια εκλογή από το ποιητικό του έργο με τον τίτλο Ποιήματα δέχεται ανελέητη επίθεση, κινδυνεύει να χάσει τη θέση του στην Επιθεώρηση της Στρατιωτικής Υγειονομίας. Τα Ες Ες τον κατηγορούν για «μπολσεβίκο του πολιτισμού», «ατιμαστή της αρίας φυλής», δύο φίλοι βρήκαν θάνατο από πυροβολισμό, τέσσερις αυτοκτόνησαν, δύο πέθαναν ξαφνικά. Αποβάλλεται από την Ένωση Συγγραφέων του Ράιχ, του απαγορεύεται να δημοσιεύσει. Το 1943 τυπώνει Είκοσι δύο ποιήματα και μέχρι το τέλος του πολέμου ζει σε στρατόπεδο, ενώ τα πάντα γύρω του είναι διαλυμένα. Την ημέρα που αυτοκτονεί ο Χίτλερ, αυτοκτονεί και η γυναίκα του, για να μην πέσει στα χέρια του ρωσικού στρατού που προελαύνει. Είναι δυστυχής, τον θεωρούν ύποπτο λόγω της παλιάς του σχέσης με τους εθνικοσοσιαλιστές, δέχεται επιθέσεις από τις εφημερίδες, διώχνεται από την Ένωση Συγγραφέων. Ξαναερωτεύεται, αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον του κοινού για το έργο του, εκδίδει βιβλία το ένα μετά το άλλο, η υποδοχή είναι θερμή, η επιτυχία εντυπωσιακή, του απονέμονται το μεγαλύτερο Βραβείο του γερμανόφωνου κόσμου και άλλα βραβεία, κάνει ομιλίες, έχει επιτυχίες και διακρίσεις. Στις 2 Μαΐου γιορτάζει τα εβδομήντα χρόνια του και δύο μήνες μετά, στις 7 Ιουλίου, πεθαίνει. Η κηδεία του έγινε δημοσία δαπάνη. Ο τάφος του βρίσκεται στο Ντάλεμ στο Βερολίνο. Τίποτα δεν αληθεύει. Όλα αληθεύουν/ Το πενταπόσταγμα της σοφίας, είπε ο Κλεμανσό και έρχεται ο βίος και η πολιτεία του Μπεν να το επιβεβαιώσει.
Ο Μπεν συνθέτει τα ποιήματα αξιοποιώντας τις επιστημονικές εξελίξεις. Ωστόσο, οι εξελίξεις αυτές δεν οδηγούν στην πρόοδο, αλλά στην απώλεια της εσωτερικής πληρότητας.
Ο Κουτσουρέλης, στην εμπεριστατωμένη Εισαγωγή του, μας ενημερώνει γενικά για την κατάσταση των λογοτεχνικών πραγμάτων στη Γερμανία, τα μεγάλα έργα που προηγούνται του Μπεν, όπως το έπος των Νιμπελούνγκεν και ο Βέρθερος του Γκαίτε, για τους σημαντικούς του 19ου αιώνα, για τον Χάινε και τον Ρίλκε, αλλά και για τον Νίτσε και τον Μαρξ που όμως είναι φιλόσοφοι και δεν είναι ποιητές, τον Τόμας Μαν και τον Μπρεχτ. Και φτάνει στα μεταπολεμικά χρόνια, για να μιλήσει εκτενέστερα για τους εκφραστές του εξπρεσιονισμού, τα χαρακτηριστικά του κινήματος, τους εκπροσώπους του.
Μετά τον πόλεμο, όμως, συμβολιστές, εξπρεσιονιστές, ντανταϊστές, αλλά και ο πραγματισμός εμφανίζονται με μεγάλη δυναμική και σε όλες τις μορφές της Τέχνης: ποίηση, μουσική, ζωγραφική, κινηματογράφο. Ο εξπρεσιονισμός στη Γερμανία άνθησε περισσότερο από τις άλλες χώρες της Ευρώπης. Στην πεζογραφία ο Άλφρεντ Ντέμπλιν έδωσε το μυθιστόρημα Βερολίνο Αλεξάντερπλατς, που σκηνοθέτησε ο Φασμπίντερ για την τηλεόραση (το είδαμε και στην Ελλάδα), ο Γκέοργκ Τρακλ και ο κορυφαίος του κινήματος, Μπεν. Στα χαρακτηριστικά του κινήματος καταγράφονται: η απομάκρυνση από τον Ρομαντισμό, η κατάρρευση του παλαιού κόσμου, η ειρωνεία, η διακωμώδηση της αστικής ζωής, η σάτιρα, η «έκλειψη του θεού», η «ψυχοσωματική διάλυση του Εγώ», ο θάνατος, οι ιστορικοί όλεθροι, η εξέλιξη των μηχανών, η γλώσσα της γραφειοκρατίας και της δημοσιογραφίας (όπως έλεγε ο Σεφέρης), οι νεκροί ποιητές στον πόλεμο, οι αυτόχειρες, οι εξόριστοι, οι ταλαιπωρημένοι.
Ο Μπεν ήταν 21 ετών, όταν κυκλοφόρησε την πρώτη συλλογή του το 1912, το Νεκροτομείο, με την οποία προκάλεσε το κοινό, όπως προαναφέρθηκε, φέρνοντας στο φως σκηνές που σοκάρουν από τον χώρο της δουλειάς: η αναλυτική ματιά, η εμμονή στις δυσάρεστες λεπτομέρειες, όπως το αποσυνθεμένο σώμα –κοινός τόπος και για άλλους ποιητές της πρωτοπορίας–, οι ωμές περιγραφές πτωμάτων, όπως βρέθηκαν ή όπως έγιναν μετά τη νεκροτομή. Κάθε πτώμα με το όνομά του και την ιδιαιτερότητά του. Ένα κορίτσι στις καλαμιές με το «στόμα μασημένο» και στο στήθος του «μια φωλιά με νεαρά ποντίκια». Αλλού «όρχεις», «μυαλά», «φίσκα τρεις κάδοι». Τα παραδείγματα αυτά δίνουν εικόνα της αισθητικής ανατροπής, της σκληρής και τραχιάς όψης των λέξεων που μοιάζει με Ουρλιαχτό (γνωστό ως Κραυγή) του Μουνκ.
Ο Μπεν συνθέτει τα ποιήματα αξιοποιώντας τις επιστημονικές εξελίξεις. Ωστόσο, οι εξελίξεις αυτές δεν οδηγούν στην πρόοδο, αλλά στην απώλεια της εσωτερικής πληρότητας. Ο άνθρωπος δεν είναι η κορωνίδα της δημιουργίας, μεταφυσική πίστη δεν υπάρχει, η θέση του Θεού είναι κενή και το ποίημα είναι το «υποκατάστατο του ελλείποντος νοήματος». Η Τέχνη όμως δεν έχει σχέση με την κουλτούρα, τον πολιτισμό, την καλλιέργεια. Η Τέχνη είναι μέθη ικανή να κλονίσει το συνειδητό Εγώ, παραπλήσια με εκείνη που δημιουργείται από τα γνωστά νηπενθή. Στον διονυσιασμό του Μπεν εντάσσεται και η αγάπη του για τον νότο, τη Μεσόγειο, τις ζεστές θάλασσες, τον ελληνικό κόσμο, όμως στις Καρυάτιδες δεν βλέπει τον αρχιτεκτονικό ρασιοναλισμό, αλλά το σύμβολο της δουλείας.
Ο Κουτσουρέλης μελετά κάθε πτυχή του κόσμου και της τεχνοτροπίας του Μπεν και μας παραδίδει ποιήματα σε ωραία ελληνικά, βάζοντας τον αναγνώστη στο κλίμα και το πνεύμα του ποιητή. Παραθέτω δυο δείγματα:
Κέρμα δεν θα σου κόψει η Γερμανία/ όπως παλιά η Ελλάδα στη Σαπφώ.
Εδώ το ’χουν για εσχάτη προδοσία/ που δεν σου κόψαν κιόλας το λαιμό («ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΤΗΣ»)
και
Άνθη – όμως τα φύλλα μαδούν/ βάζα – σαν τεφροδόχη ανοιγμένη,/ –ασφόδελοι,/ της Περσεφόνης ταμένοι – (Henri Matisse: «ASPHODÈLES»).
Ποιήματα
Gottfried Benn
Εισαγωγή – Μετάφραση – Επίμετρο: Κώστας Κουτσουρέλης
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
305 σελ.
ISBN 978-960-01-2070-7
Τιμή €16,00
