Walt Whitman: «Φύλλα χλόης»
I celebrate myself
Με αυτή τη φράση άρχιζαν τα Φύλλα χλόης την 4η Ιουλίου 1855, εβδομήντα εννέα χρόνια μετά τη Διακήρυξη της ανεξαρτησίας της Αμερικής, με τα οποία Φύλλα ο Γουόλτ Γουίτμαν αυτοπαρουσιαζόταν, αυτοπροσδιοριζόταν και αυτοσυστηνόταν στο κοινό του:
Γουόλτ Γουίτμαν, ένας κόσμος, γιος του Μανχάταν,
Απείθαρχος, σαρκικός, αισθησιακός, τρώει, πίνει και ζευγαρώνει,
Χωρίς συναισθηματισμούς, χωρίς να στέκεται πάνω από άντρες και
γυναίκες, ούτε μακριά τους,
Εξίσου σεμνός όσο και αλαζόνας.
Στο εξώφυλλο της έκδοσης εμφανίζεται η φωτογραφία του νεαρού ποιητή, με εργατικά ρούχα και ανασηκωμένα μανίκια· πουθενά όμως το όνομά του ή του εκδότη. Φάτσα ποιητή, καθόλου. Αλλά και τα ποιήματα έξω από κάθε αναμενόμενο: μακροπερίοδοι στίχοι και διασκελισμοί, καθημερινός λόγος, ακανόνιστη στίξη, ανυπαρξία ομοιοκαταληξίας, γενική ρήξη με την παράδοση, αναφορές σε γυναικεία και αντρικά σώματα, υπαινιγμοί στον έρωτα και άλλα που σκανδαλίζουν τους αναγνώστες, τους οποίους προσπαθούσε με κάθε τρόπο να προκαλέσει· με τα ποιήματά του αλλά και με την προσωπική του ζωή. Επαγγελματικά ασταθής. Άσκησε διάφορα επαγγέλματα και γενικά υπήρξε ένας flaneur, περιπατητής του Μανχάταν.
Οι πρώτες κριτικές για το έργο του κάνουν λόγο για χυδαιότητα και πολλοί ομότεχνοί του, όπως η Έμιλι Ντίκινσον, αρνούνταν να τον διαβάσουν διότι ήταν «αισχρός» και η ποίησή του είχε όλα τα χαρακτηριστικά της χυδαιότητας και της σήψης – mass of stupid filth. Κι όμως, είχε όλα τα χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας. «Διότι δεν είναι η στιχουργική, αλλά μια νέα πρόταση εκείνη που κάνει ένα ποίημα», έλεγε ο Ραλφ Γουάλντο Έμερσον, πράγμα που γοήτευσε τον Γουίτμαν, ο οποίος ήθελε να ταυτίζει την ποιητική δημιουργία με την απελευθερωτική δύναμη, υμνώντας την καθημερινότητα ως εμπειρία ποιητικής βίωσης της ζωής. Όλο το έργο του δεν είναι παρά μια διακήρυξη πίστης στην ίδια την ποίηση, φυσική δύναμη και μοναδική μορφή γνώσης:
Μυρωμένο χορτάρι του στήθους μου,
Φύλλα από σένα κορφολογώ, τα γράφω για να διαβαστούν καλύτερα
μετέπειτα…
Φύλλα του τάφου, φύλλα του κορμιού που φυτρώνετε πάνω από μένα
και πάνω από τον θάνατο…
Ο Γουίτμαν επιμελήθηκε τα Φύλλα χλόης εφτά φορές, εμπλουτίζοντας τη συλλογή με νέα ποιήματα και γράφοντας ο ίδιος κριτικές για να τα αναλύσει. Όταν ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος, πήγε στο μέτωπο για να βρει τον τραυματισμένο αδελφό του, να περιθάλψει ασθενείς, να δώσει μικρά δώρα και κυρίως αγάπη. Συμπεριφερόταν σαν Χριστός. Περιφερόταν στα κρεβάτια των ασθενών· κάθε κρεβάτι κι ένας διαφορετικός άνθρωπος, μια διαφορετική ντοπιολαλιά, μια διαφορετική ιστορία, ακρωτηριασμένα μέλη, νεκροί νεαροί άνδρες. Οι εμπειρίες αυτές μετουσιώθηκαν σε ποίηση. Η αγάπη, η συντροφικότητα, η αναγνώριση και αποδοχή του άλλου στα θέματά του.
Μετά το 1860 εμφανίστηκαν οι Τυμπανοκρουσίες, αναφερόμενες στα τύμπανα του πολέμου που και αυτά αργότερα αποτέλεσαν μέρος των Φύλλων χλόης:
Παράξενη σκοπιά φύλαξα στο πεδίο της μάχης ένα βράδυ·
Ότανς εσύ, γιε μου και σύντροφέ μου, έπεσες τη μέρα στο πλευρό μου
[…]
Σε βρήκα νεκρό και παγωμένο, αγαπημένε σύντροφε, βρήκα το σώμα
σου […]
Σηκώθηκα από το κρύο χώμα και τύλιξα τον στρατιώτη μου καλά στην κουβέρτα του
Και τον έθαψα εκεί όπου είχε πέσει.
Στη «Νέα Βίβλο» αναζητά το μελλοντικό πρόσωπο της Αμερικής:
Οι εμπειρίες αυτές μετουσιώθηκαν σε ποίηση. Η αγάπη, η συντροφικότητα, η αναγνώριση και αποδοχή του άλλου στα θέματά του.
Μην κλείνετε τις πόρτες σας σ’ εμένα, περήφανες βιβλιοθήκες…
Μέσα απ’ τον πόλεμο ξεπροβάλλει, ένα βιβλίο που έφτιαξα εγώ,
Οι λέξεις του βιβλίου μου τίποτα, το περιεχόμενό του τα πάντα.
Ο Γουίτμαν οραματίστηκε την Αμερική ως τόπο πραγμάτωσης της δημοκρατίας, ελευθερίας, ισότητας. Διαψεύστηκε όμως από τη λογική της αγοράς και έτσι πολλά ποιήματα διαβάζονται σαν ελεγεία. Πολλοί τον συγκρίνουν με τον Μπόρχες. Δημιούργησε σχολή και απέκτησε απογόνους, ποιητές σε όλο τον κόσμο επηρεάστηκαν από αυτόν.
Παρά τις επανειλημμένες εκδόσεις των Φύλλων χλόης, το έργο παρουσιάζει δομικά προβλήματα διότι ο Γουίτμαν δεν έγραφε συλλογές, αλλά επανεξέδιδε την πρώτη διορθωμένη και εμπλουτισμένη με νέα ποιήματα. Αργότερα, το Passage to India κυκλοφόρησε σαν αυτοτελής έκδοση, αλλά και αυτή ενσωματώθηκε στον κορμό της προηγούμενης.
Ο Γουίτμαν έγραψε και πολλά δοκίμια. Σε ένα, μάλιστα, το Democratic vistas, καταφέρεται στον Σκοτσέζο Καρλάιλ για τον ρατσισμό του, αν και ο ίδιος δεν ήταν άμοιρος προκαταλήψεων με τους Αφροαμερικανούς της Αμερικής.
Πολλές και τρυφερές είναι οι εξομολογητικές του στιγμές:
Μέσα απ’ το πλήθος τον πολυκύμαντο ωκεανό μια σταγόνα τρυφερά
Έπεσε πάνω μου
Ψιθυρίζοντας: Σε αγαπώ, γρήγορα θα πεθάνω,
Ταξίδεψα τόσο μακριά για να σε δω και να σε αγγίξω,
Γιατί δεν γινόταν να πεθάνω χωρίς να σε δω έστω μια φορά,
Γιατί φοβόμουν μήπως αργότερα σε χάσω.
Τώρα που ανταμώσαμε, τώρα που κοιταχτήκαμε, είμαστε πια σωσμένοι,
Γύρισε πίσω στον ωκεανό, γαλήνια αγάπη μου,
Κι εγώ είμαι κομμάτι του ίδιου ωκεανού, αγάπη μου, δεν είμαστε στ’ αλήθεια χωρισμένοι…
Η πρώτη έκδοση του 1855 δείχνει τον ποιητή εκρηκτικό και ενορατικό οραματιστή, ενώ στην οριστική, του 1892, είναι πιο ήπιος, συμφιλιωτικός και σοβαρός, μια άλλη πλευρά από εκείνην που σοκάρει και ενοχλεί.
Ο Άλεν Γκίνσμπεργκ δήλωνε νόμιμος δικαιούχος της κληρονομιάς του και ο Έζρα Πάουντ παραδέχτηκε «Μια σύμβαση»:
Μια σύμβαση κάνω μαζί σου, Γουόλτ Γουίτμαν:
Σε αποστρεφόμουνα εδώ και χρόνια.
Σε σένα έρχομαι σαν το παιδί το αναστημένο
[…]
Καιρός, λοιπόν, να συνεννοηθούμε.
Στα θέματα του Γουίτμαν σημαντική θέση κατέχει το ανθρώπινο σώμα με την «υλική του φυσικότητα», το αντρικό και γυναικείο, ο έρωτας, η σεξουαλική χαρά, η αγάπη ακόμα και ανάμεσα στους άντρες με πλήθος αναφορές στη συλλογή Κάλαμος, όπου η «φαλλόσχημη ρίζα του κάλαμου […] γίνεται σύμβολο της αγάπης των συντρόφων». Ο θάνατος, αλλά και η αθανασία, κατέχουν μεγάλη θέση στην ποίησή του. Στο ποίημα «Πάνω στο πορθμείο του Μπρούκλιν», το πορθμείο παίζει τον ρόλο του σύγχρονου Αχέροντα, από τον οποίο έχουν περάσει και έχουν φύγει στρατιές περαστικών, ανάμεσά τους και ο ίδιος:
Κληροδοτώ τον εαυτό μου στο χώμα για να γεννηθεί μέσα στη χλόη που
αγαπώ,
Αν με επιθυμήσεις, ψάξε με κάτω από τις σόλες των παπουτσιών σου…
Κι αν με την πρώτη δεν με βρεις, μη χάσεις το κουράγιο σου,
Άμα δεν είμαι σε ένα μέρος, ψάξε σε κάποιο άλλο,
Κάπου έχω σταθεί και σε περιμένω.
Τα ποιήματα του Γουίτμαν δεν έχουν συγκεκριμένο μέτρο, αλλά ποικιλία μέτρων, χειμαρρώδη, μουσικό, μακροπερίοδο λόγο, τόνο άλλοτε υψηλό και άλλοτε δραματικό, κρυμμένες ομοιοκαταληξίες και πολλά ποιητικά μυστικά. Οι δύο μεταφράστριες, Ελένη και Κατερίνα Ηλιοπούλου, «άκουσαν», «πρόβαραν», «τραγούδησαν» τα ποιήματα και τα μετέφεραν στη δική μας γλώσσα με γνώση και ευαισθησία.
Το βιβλίο έχει στο εξώφυλλο φωτογραφία του ποιητή σε μεγάλη ηλικία με τα άσπρα γένια και στις τελευταίες σελίδες την άλλη, της νεανικής του ηλικίας –δαγκεροτυπία–, για την οποία αποκλήθηκε «Αμερικανός Αδάμ» (σαν ηθοποιός γουέστερν μοιάζει). Επίσης, χειρόγραφα, εσώφυλλα εκδόσεων, ενημερωτική Εισαγωγή και πλούσιο Επίμετρο, ολοκληρώνουν το πολύ καλό βιβλίο Φύλλα χλόης.
Φύλλα χλόης
Walt Whitman
Επιλογή – Μετάφραση – Επίμετρο – Χρονολόγιο – Σημειώσεις: Ελένη Ηλιοπούλου, Κατερίνα Ηλιοπούλου
Κέδρος
592 σελ.
ISBN 978-960-04-4962-4
Τιμή €33,00
