Συλλογικό έργο: «500 ποιήματα από την Παλατινή Ανθολογία»
Πέρασαν κιόλας πέντε χρόνια από τότε που ο Γιώργος Κεντρωτής μετέφρασε «Επιγράμματα ερωτικά» από το 5ο βιβλίο της Παλατινής ανθολογίας (εκδ. Gutenberg, 2014) και, όπως είπε τότε, μεταφράσεις υπάρχουν αλλά εκείνον τον επηρέασε ο Ανδρέας Λεντάκης. Ο Κεντρωτής έκανε λόγο για την αξία της συγκεκριμένης Ανθολογίας, 500 ποιήματα, για τη γνωριμία με την ελληνική ποίηση δεκαεφτά αιώνων, 7ος π.Χ αι. – 950 μ.Χ. του «λεξιθηρικού και πυκνού Λεντάκη».
Και να που ήρθε η ώρα για την επαναδημοσίευση αυτής της μεταφραστικής απόπειρας του εμβληματικού πολιτικού και διανοούμενου Λεντάκη, στην οποία προστίθεται το «Σημείωμα του φιλολογικού επιμελητή» και γιου του, Βασίλη Λεντάκη, από το οποίο μαθαίνουμε ότι ο πατέρας Λεντάκης άρχισε τη μετάφρασή του στα στρατόπεδα εξορίας Λέρου και Ωρωπού, 1969-1970, ότι η πρώτη έκδοση έγινε το 1972 από τον Κέδρο, η δεύτερη από τον Δωρικό το 1987 και το 1993. Η παρούσα οφείλεται στην αναπαραγωγή της τελευταίας έκδοσης με μικρές διορθώσεις τυπογραφικών αβλεψιών. Το αρχαίο κείμενο αντλείται από την έκδοση του W.R. Paton της σειράς Loeb Classical Library. Τέλος, ο υιός Λεντάκης εκφράζει τον θαυμασμό του για το είδος αυτό, το οποίο γνώρισε από παιδί μέσα από τα γραπτά του πατέρα του.
Ο Ανδρέας Ι. Βοσκός, ομότιμος καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, στον Πρόλογο του βιβλίου αναφέρεται στη λέξη επίγραμμα, η οποία αρχικά σήμαινε την επιγραφή επί ενός αντικειμένου. Ο Α. Λέσκυ συσχετίζει την ποίηση του επιγράμματος με τις ζωγραφισμένες κύλικες ενός πίνακα του Πολύγνωτου. Από τους αρχαίους επιγραμματοποιούς διασημότερος είναι ο Σιμωνίδης ο Κείος, ενώ μας παραδίδονται και επιγράμματα που έγραψε ο Πλάτων. Το είδος, γενικά, γνώρισε μεγάλη άνθιση στα ελληνιστικά και στα ρωμαϊκά χρόνια.
Ο ίδιος ο Ανδρέας Λεντάκης μάς λέει ότι τα 3.700 επιγράμματα, 23.000 στίχοι, δεν μας κάνουν απλώς γνωστή μια εποχή, αλλά μας διδάσκουν ποίηση και ποιητική. Στην εκτεταμένη Εισαγωγή του αναφέρεται στη μορφή του επιγράμματος, στην ανάγκη του ποιητή να συνθέσει, ήτοι να ξεπεράσει ο άνθρωπος το πένθος του και να κρατήσει τη μνήμη ζωντανή. Έτσι, από την αρχική επιθυμία, που ήταν η απλή γνωστοποίηση του γεγονότος, το επίγραμμα κατέληξε στο λιτό θρηνητικό δίστιχο της ελεγείας, εφόσον έπρεπε να είναι μια «έμμετρη βραχύλογη επιγραφή που δηλώνει ένα γεγονός, τονίζοντας τα κυριότερα στοιχεία του και δίνοντάς του ένα ηθικό βάρος». Το επίγραμμα δεν μιλάει μόνο με τον λόγο αλλά και με τις σιωπές, λέει ο Λεντάκης. Το είδος, στη μακρά πορεία του, εξελίχτηκε και ως προς τον αριθμό των στίχων και ως προς το θέμα, κι έτσι εμφανίζονται στα επιγράμματα και θέματα καθημερινά.
Συλλογές επιγραμμάτων έχουμε πολλές, αρχής γενομένης από τα Επιγράμματα Αττικά του Φιλοχόρου (4ος αι. π.Χ.), ακολουθούν ο Στέφανος του Μελεάγρου από τα Γάδαρα της Συρίας (1ος αι. π.Χ.), με 48 ονόματα ποιητών –καθένας και ένα λουλούδι– εξ ου και ο τίτλος «Στέφανος» (και Ανθολογία). Ο Στέφανος του Φιλίππου του Θεσσαλονικέως (1ος αι. μ.Χ.), ακολουθεί η ιδιότυπη Μούσα Παιδική του Στράτωνος (2ος αι.), ο Κύκλος του Αγαθία, (6ος αι.), η Ανθολογία του Κωνσταντίνου Κεφαλά (9ος αι.), στην οποία ο ανθολόγος συνένωσε σε ένα έργο όλες τις προηγούμενες συλλογές, στην Κωνταντνούπολη, το 858 επί Βάρδα, όταν άνοιξε το πανεπιστήμιο και άκμαζε ο Φώτιος. Έτσι προέκυψε η Παλατινή με 3.700 ποιήματα και 23.000 στίχους. Η ιδιόγραφη Ανθολογία του μοναχού Μάξιμου Πλανούδη (1301), που σώζεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη και περιέχει 2.400 ποιήματα, είναι η ανασύνθεση της Ανθολογίας του Κεφαλά. Φυσικά, αναφέρονται τα ονόματα όλων των ανθολογούμενων ποιητών.
Την Παλατινή ανθολογία ανακάλυψε ο Γάλλος λόγιος Claude de Saumaise, ψάχνοντας στις βιβλιοθήκες της Χαϊδελβέργης. Αδρομερώς: ο Παλατινός κώδικας (P 23) αποτελείται από 351 δισέλιδα φύλλα, 33-34 αράδες σε κάθε σελίδα, γράφτηκε από τέσσερις διαφορετικούς γραφείς και τελείωσε γύρω στο 980, έναν αιώνα μετά τον θάνατο του Κεφαλά. Το χειρόγραφο ανήκε στον Νικόλαο Σοφιανό στη Φεράρα το 1565. Ο 22 χρόνων Saumaise εργάστηκε πυρετωδώς, αλλά πέθανε πριν ολοκληρώσει το έργο του. Στη συνέχεια, η βιβλιοθήκη λεηλατήθηκε από τα στρατεύματα των Καθολικών και ο Μαξιμιλιανός της Βαυαρίας έστειλε ό,τι κατάφερε να περισώσει στον πάπα Γρηγόριο ΙΕ’. Την Ανθολογία μετέφερε στη Ρώμη ο Λέων Αλάτιος και πήρε τη θέση της στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Το 1776 την αντέγραψε ο αβάς Giuseppe Spalletti και την πούλησε στον δούκα της Γκότα, Ερνέστο. Εν τω μεταξύ, για άγνωστο λόγο είχε κοπεί στα δύο. Το ένα μέρος επανήλθε στην Χαϊδελβέργη και το άλλο παρέμεινε στο Παρίσι. Η Χαϊδελβέργη, διά της διπλωματικής οδού, ζήτησε το πρώτο μέρος αλλά ματαίως.
Ο ίδιος ο Ανδρέας Λεντάκης μάς λέει ότι τα 3.700 επιγράμματα, 23.000 στίχοι, δεν μας κάνουν απλώς γνωστή μια εποχή, αλλά μας διδάσκουν ποίηση και ποιητική.
Η Παλατινή ανθολογία περιλαμβάνει 15 βιβλία, με επιγράμματα, «εκφράσεις» μπρούτζινων έργων, σατιρικά, επιτύμβια, επιγράμματα του Ιπποδρόμου Κωνσταντινούπολης, αναθηματικά, ερωτικά και άλλες «ελάσσονες» συλλογές.
Ο Λεντάκης θα αναφερθεί σε όλες τις εκδόσεις, καθώς και στις ελληνικές μεταφράσεις, οι οποίες είναι περισσότερες από είκοσι. Δεν θα παραλείψει να μας θυμίσει πως πρόκειται για ποίηση και ποιητική, καθώς και να μας ενημερώσει για τα κριτήρια της επιλογής των επιγραμμάτων της Παλατινής, τα οποία συνοψίζονται στα εξής: τα επιλεγμένα επιγράμματα είναι τέλεια ή μεταφέρουν το πνεύμα της εποχής ή περιέχουν μία ωραία φράση ή μία λέξη «μ’ εκπληκτική λειτουργική δύναμη», όπως η λέξη «Αρχιθάλασσε» στη φράση του Φιλίππου (VI 38) «Πόσειδον Αρχιθάλασσε». Τέλος, αναφέρει ότι οι Αλεξανδρινοί στάθηκαν οι μεγάλοι δάσκαλοι του Καβάφη, αλλά και ότι επηρέασαν τον Πάουντ, μέσω των Λατίνων, και κατά κάποιον τρόπο, και τον Έλιοτ.
Τα επιγράμματα-ποιήματα παρατίθενται και στο πρωτότυπο για μια άμεση επικοινωνία με τις δύο μορφές τους.
Πρώτο ποίημα στην Ανθολογία είναι ο γνωστός χρησμός του Μαντείου των Δελφών: «Είπατε τω βασιλεί…» και ακολουθεί το πλήθος των 500 ποιημάτων. Για την περίσταση, επιλέγουμε ενδεικτικά:
Πλάτων:
Ο χρόνος όλα τα φέρνει· των χρόνων το πέρασμα
ξέρει ν’ αλλάζει
τα ονόματα, τις μορφές, τη φύση, την τύχη
(IX 51)
Τ’ αστέρια κοιτάζεις, αστέρι μου. Άμποτες ο ουρανός
να γινόμουν, για να σε βλέπω με τα μάτια
(VI 669)
Είχα στα χείλη την ψυχή μου
Την ώρα που φιλούσα τον Αγάθωνα.
Ήρθε η καημένη με λαχτάρα,
λες κι ήθελε σ’ αυτόν να περάσει.
(V 78)
Μελέαγρος:
Πες στη Λυκαινίδα δορκάδα· «Δες πώς τα φιλιά σου δείχτηκαν
κίβδηλο νόμισμα· τον πλαστόν έρωτα δεν κρύβει ο χρόνος».
Αδέσποτο:
Να πλουτίσω δε θέλω, ούτε και το εύχομαι.
Ας μου δοθεί η χάρη να ζήσω με λίγα,
χωρίς να υποφέρω.
(X 113)
Ο Ανδρέας Λεντάκης πέθανε το 1997, το έργο που μας παρέδωσε όμως είναι αξιολογότατο, η ιστορική επισκόπηση του είδους σημαντικότατη και η έκδοση του Gutenberg αξιέπαινη.
500 ποιήματα από την Παλατινή ανθολογία
Συλλογικό έργο
Ανθολόγηση – Μετάφραση: Ανδρέας Λεντάκης
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
481 σελ.
ISBN 978-960-01-2058-5
Τιμή €21,00
