Νέλλα Συναδινού: «Γαλάζιο ενστερνίστηκα»

Η συλλογή, ενότητα πενήντα ποιημάτων με τίτλο Γαλάζιο ενστερνίστηκα, είναι η παρθενική, πολλά υποσχόμενη εκδοτική εμφάνιση της Νέλλας Συναδινού. Από τον τίτλο ακόμα, εν είδει προσωπικού μανιφέστου, μας εισάγει η δημιουργός στο ιδιαίτερο ποιητικό της σύμπαν. Το σταθερά πρωτοπρόσωπο ποιητικό «εγώ» είναι πανταχού παρόν, σε μία αέναη, άλλοτε αλγεινή άλλοτε λυτρωτική, πάντοτε όμως καθαρτήρια διαδρομή αυτεπίγνωσης. Δεν είναι το «εγώ» της αδιέξοδης αυτοαναφορικότητας, δεν ναρκισσεύεται, δεν ομφαλοσκοπεί· είναι το «εγώ» που με πλαστικότητα γενναιόδωρα διαστέλλεται σε «εμείς», το οποίο ο αναγνώστης καλείται να «κοινωνήσει» ως αυτούσιο ποιητικό σώμα. Άλλωστε, όπως εύστοχα το περιγράφει ο R.P.Warren, η ποίηση είναι ακριβώς αυτό: «μία επισφαλής απόπειρα κατανόησης του εαυτού, το πιο μύχιο κομμάτι μιας αυτοβιογραφίας».

Η συμπαγής καταδήλωση του έργου Γαλάζιο ενστερνίστηκα φέρει ως διακριτικό αλλά ευδιάκριτο ίχνος ολόκληρη τη σημειολογική συνυποδήλωση του γαλάζιου: Το φως, ο καθαρός ουρανός, η ήμερη θάλασσα, η γαλήνη, η ισορροπία…

Νύχτωσε. Σκοτάδι πάνω. Σκοτάδι κάτω.
Μα εγώ ήδη γαλάζιο ενστερνίστηκα.
Στις σκιές το χαρίζω τις νύχτες… γράφει η Συναδινού στο φερώνυμο ποίημα της συλλογής. Αρθρώνει λοιπόν μια βέβαιη κατάφαση στη ζωή και στο φως η γραφή της, που περνά σαν μότο στον τίτλο, αλλά και σαν λάιτ μοτίφ:

Φρενήρης σκαρφαλώνω στις θαλάσσιες πλαγιές
Ανοδικά παλλόμενο κορμί
Χέρια φτερά του κύματος
– να Ζήσω!...
…Εμένα ο Χάρος μου αποσώνει την πνοή, μα εγώ πάλι ανασαίνω…

Ωστόσο, αυτό το τάνυσμα του ποιητικού σώματος προς το Φως απέχει ξεκάθαρα από κάθε υποψία μηχανικού οπτιμισμού. Τοποθετείται στο προοίμιο όχι ως μία στατική, παραδείσια κατάσταση, αλλά ως δυνατότητα που προκύπτει από μία διαδικασία προσωπικής βασάνου, ως μία επαγγελία θέωσης που προϋποθέτει ένα τελετουργικό κατάβασης στην Κόλαση. Ο λόγος ρέει σαν απόσταγμα οδύνης, ακριβώς όπως το υπαινίσσεται ο Όσκαρ Ουάιλντ στη γνωστή του παραβολή με το αηδόνι και το τριαντάφυλλο, όπου το πουλί ψέλνει το πιο γλυκό του τραγούδι όσο το αγκάθι βυθίζεται στο στήθος του. Ανθολογώ ενδεικτικά:

Σκαρφάλωνα στις ράχες των ονείρων μου
Και μάτωνα παλάμες ιδρωμένες…

Πέρα απ’ το πάνω κάτω
Και πέρα απ’ το πέρα
Αντιστεκόμουν

Η οδύνη, απαραίτητο στάδιο μύησης, ενίοτε προσεγγίζεται ως ζωοποιός δύναμη:

Η λύπη είναι συντρόφισσα
[…] η λύπη τα σωθικά πλαταίνει
χωράει το Συναίσθημα Όλον…

Αυτή η μεταφυσική του Πόνου θα μπορούσε να είναι χριστιανική, αλλά είναι αισθητικά και φιλοσοφικά συγγενέστερη με τον στωικισμό. Το πάσχον σώμα υπομένει το μαρτύριό του, όχι ως Ιησούς για να σώσει τον Κόσμο, αλλά ως Ορφέας, που κατεβαίνει στον Άδη για να γνωρίσει τον Κόσμο ως Όλον. Η πρόσληψη του Κόσμου ως Όλον, ως ένα Σύμπαν που περιέχει τα μέρη του αλλά και περιέχεται από αυτά είναι μια θεματική σταθερά που διατρέχει την ποίηση της Συναδινού, μαζί και ο πόθος για μέθεξη σε αυτό, η αναζήτηση του Απόλυτου ως μοναδικού κλήρου ζωής:

Εκεί, η ασάφεια συνθέτει την ολότητα.
Ενιαία ρέει ζωή, αδιάρρηκτη…

…Πότε θα διασκελίσω τη στιγμή φωτός
Και πώς θα ποτιστώ το άπλετο της απεραντοσύνης;

Όλη αυτή η γνωστική διαδρομή περιλαμβάνει υπαρξιακή αγωνία, υπέρβαση των ορίων και αυθυπέρβαση, ανεπίδοτους έρωτες μαζί και ένα αίσθημα πνιγμονής, ωσάν η ποιήτρια να μη «χωρά» στον εαυτό της.

Όλη αυτή η γνωστική διαδρομή περιλαμβάνει υπαρξιακή αγωνία, υπέρβαση των ορίων και αυθυπέρβαση, ανεπίδοτους έρωτες μαζί και ένα αίσθημα πνιγμονής, ωσάν η ποιήτρια να μη «χωρά» στον εαυτό της. Άλλωστε, σύμφωνα με τον W.B.Yeats, αν η διαμάχη με τους άλλους γεννά τη ρητορική, η ποίηση γεννιέται από τη διαπάλη με τον εαυτό: «Χρειάζομαι περισσότερο χώρο./ Χρειάζομαι περισσότερο αέρα». Στο ποίημα «Του λύκου το φως» οι Ερινύες γίνονται Ευμενίδες μόλις το έμφοβο Εγώ αποκτά συνείδηση της οντότητάς του, αντλεί δύναμη από την αρχέγονη ουσία του και υπερβαίνει τον εαυτό του.

Άνδρας αρχέγονος, θ’ άφηνε από τον ίδιο του τον εαυτό να συνθλιβεί;

Αλλού, η Ένωση επιτελείται μέσα από την ερωτική συνάντηση:

Γιατί δρόμο δεν έχει προς την ολοκλήρωση, από τη συγχώνευση των δύο μισών.

Άλλοτε, πάνω στις ράγες των τρένων ξεγλίστρησε η σορός του Έρωτα για να αναιρεθεί ωστόσο στο φινάλε ο θάνατός του:

Με φόβιζε και φώναζε
Πως τάχα έχει πεθάνει
Και να τον ζωντανέψω

Ο ποιητικός λόγος ακροβατεί διαρκώς ανάμεσα σε επανειλημμένες αντινομίες και τρέφεται απ’ αυτές: Αρνείται τον θάνατο του έρωτα ξαναγεννώντας τον ως συμπαντική ορμή, αρνείται τα «τετραγωνισμένα όνειρα» του συρμού καταφάσκοντας στα όνειρα κατά τον δαίμονα εαυτής, υπερβαίνει τη φθαρτή της υπόσταση λαχταρώντας την ένωση με το Απόλυτο, πασχίζει να συνθέσει όλα όσα συνιστούν αντιφάσεις, όχι απλώς αντιθέσεις,να εξισορροπήσει όσα ακυρώνουν διάλληλα τη σημασία εκατέρων. Αν ισχύει ο περίφημος αφορισμός του C. Sandberg, ότι ποίηση είναι το ημερολόγιο ενός θαλάσσιου πλάσματος που ζει στη στεριά και λαχταρά να πετάξει στον αέρα, οπωσδήποτε βρίσκει την επιτυχέστερη εκδοχή του στον φλεγόμενο και σε μόνιμη διαπάλη με τον εαυτό του ποιητικό λόγο της Συναδινού.

Από την άλλη μεριά, η περιρρέουσα πραγματικότητα δεν θα μπορούσε να διαλάθει το ευαίσθητο βλέμμα της ποιήτριας. Συνθέτει ένα «Tραγούδι για την άνοιξη» –το μόνο έμμετρο ποίημά της–, προσμετρά τους θερινούς οδοδείκτες του βίου της και μαρκάρει τα φθινόπωρα ως συμπυκνωμένους χρόνους μετάβασης. Μοιράζεται μαζί μας στιγμές ακριβές προσωπικής πλησμονής («Από το παιδί μου παιδί, τόση οδύνη χαράς») αλλά και πολιτικές πικρίες («Ιούλης ’15: Μια σκιαμαχία», «Μέρες φωτός – Σκότος πηχτό») και κοινωνικές ανησυχίες («Ελεγεία για τις Αφγανές γυναίκες», «Παράταιρες μορφές»).

Όσον αφορά την πλουσιότατη σημειολογία των ποιημάτων, το στοιχειακό δίπολο που δεσπόζει είναι η φωτιά και το νερό, άλλοτε σε αρμονική σύζευξη, άλλοτε σε εμπόλεμη κατάσταση. Η Συναδινού πατά στέρεα στο υπόβαθρο της φυσικής φιλοσοφίας των προσωκρατικών, για να αναπλάσει εξ υπαρχής το ποιητικό της σύμπαν, με πρώτη ύλη τα αρχετυπικά τέσσερα στοιχεία: το πύρινο, το υδάτινο, το χοϊκό και του αέρα, καθώς και τον αιθέρα των αλχημιστών.

Aντάρες ανάσαινε η εκτός και η εντός της φύση
Ώρα που οι ουρανοί υπόβοσκαν την πυράκτωση
Ώρα που ο κεραυνός απόκαιγε της γης το δεντρί
Ώρα του σκοτεινού νερού και του νωπού αιθέρα

Κατά τον Διογένη Λαέρτιο, ο Θαλήςο Μιλήσιος «…αρχήν δε των πάντων ύδωρ υπεστήσατο» – ως πρώτη ύλη των πάντων θεωρούσε το νερό. Δείτε πώς αυτή η απλή, «πρωταρχική» φράση μεταστοιχειώνεται σε ποίηση:

Ήταν πριν απ’ το άναμμα του φιτιλιού κι έξω απ’ του σύμπαντος τον χρόνο
Πριν ο φλοιός της γης διαπλάσει την αποβίβασή του πάνω στη ρευστή μάζα
Προτού να σελαγίσουν τ’ άστρα κι ο ουρανός φωτεινός να φυσήξει φέγγος
Καταμεσής ήταν στων σιβυλλικών αιθέρων την ανεμόεσσα απροσδιοριστία
Καταμεσής στα σιωπηλά σκότη υπόκωφα πάφλαζε την κυματιστή της ρότα
Η θάλασσα

Το νερό σαν στοιχείο αλλά και σαν ιδέα αέναης ροής –εδώ παρεισφρέει ο Ηράκλειτος– διαρρέει ολόκληρη τη συλλογή, άλλοτε ως κίνηση, άλλοτε ως ακινησία: Η αρχέγονη λαχτάρησα να είμαι η αμοιβάδα η παμμακάρια· άλλοτε με το θάλπος στοργικής μητέρας, Είναι η υγρή μάζα μάνας κόρφος να κουρνιάσω, άλλοτε με την οργή αντιζήλου: Παραδάρθηκα στης τρικυμίας τον θανατερό θυμό· άλλοτε ως κάτοπτρο – αντιφέγγισμα της ύπαρξης: Της μοιάζω τόσο που με πληγώνει να είμαι γυναίκα κι όχι θάλασσα· άλλοτε ως δύναμη ζωής, άλλοτε ως ενόρμηση θανάτου: Αν με ρουφήξει, αλίμονο, όσο να μ’ αφανίσει; Συχνά συμφύρεται με την ηρακλείτεια θέρμη σε μία αδιάρρηκτη ενότητα:

Κολυμπούσα ανάσκελα και ρουφούσα Ήλιο…
Η θάλασσά μου φλόγα ροδοκόκκινη…
Εμμένω να θερμαίνω το χιόνι…

Το πύρινο στοιχείο άλλοτε θερμαίνει και θάλπει –Το μέσα μου ανήκει, του καίω ξυλαράκια και το κρατώ ζεστό– άλλοτε αμείλικτα καταβροχθίζει –Επελαύνει η λάβρα τη στιγμούλα γης μου να σαρώσει– ενώνεται με το ποιητικό υποκείμενο –Είμαι εγώ τώρα η φωτιά, αφομοιώθηκα, όσο φωτιά ανάθαλλε στα σωθικά μου– ή καθαίρει: Όμως ζητώ απ’ την πύρινη βασίλισσα την πρωτοκαθεδρία απόψε να ’χει. Απόψε να μου λιώσει όλη την άχρηστη σκουριά και ν’ απομείνω ατόφια. Για την τελετουργική, καθαρτήρια λειτουργία νερού και φωτιάς, αρκεί να ανατρέξουμε στη Μυθολογία, όπου θεωρούνταν ελιξίρια αθανασίας – ο Αχιλλέας βαπτίστηκε από τη Θέτιδα στα νερά της Στύγας, ενώ ο Δημοφώντας στο πυρ από τη θεά Δήμητρα.

Νέλλα Συναδινού Αντίστοιχο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συλλογή από πλευράς μορφολογίας. Με εμφανείς τις επιδράσεις από την οπτική ποίηση και το καλλιγράφημα, κάθε ποίημα αποτελεί και μία αυτοτελή εικαστική οντότητα. Η ποιήτρια παίζει εύστοχα και εύγλωττα με τις γραμματοσειρές, τη στίξη, ακόμα και τη χωροταξία των κειμένων, για να προκαλέσει μία αρχική οπτική εντύπωση που συνυφαίνεται άρρηκτα με το περιεχόμενο. Συντελούν δραστικά σ’ αυτό οι έξοχες, καλλιτεχνικές φωτογραφίες που πλαισιώνουν τον λόγο, καθεμιά από τις οποίες συνομιλεί καίρια με κάθε ποίημα, σχολιάζοντάς το. Από την άλλη πλευρά, η εξπρεσιονιστική εικονοποιία των λέξεων, η έντεχνη οπτικοποίηση του εσωτερικού κόσμου, η λεκτική μάχη με το ανείπωτο, υπερβαίνει την υλική αίσθηση της φωτογραφίας, πλάθοντας αυτόνομα ποιητικά σώματα πέραν του ορατού.