Μιχαήλ Άγγελος: «Σονέτα»
Μιχαήλ Άγγελος, Σονέτα. Κατ’ αρχάς, το πορτρέτο. Εκείνος, ηλικιωμένος, με ταλαιπωρημένο πρόσωπο, σκούρο ασκητικό ρούχο και σκούρα μαλλιά. Πηγές φωτός το πρόσωπο, και διαγωνίως κάτω το ολόλευκο χέρι με την άσπρη μανσέτα· το χέρι εκείνο που άπλωσε στην οροφή της Cappella Sistina για να τον αγγίξει κάποτε ο Θεός. Όμως, δεν φιλοτέχνησε μόνο φρέσκα, δεν σμίλεψε μόνο μάρμαρα, συνέθεσε και σονέτα, διοχετεύοντας εκεί την ψυχική και πνευματική του φλόγα.
Ο Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni ή, απλώς, ο Μιχαήλ Άγγελος (1475-1564), όπως τον ξέρουμε, μας μιλάει μέσα από τα σονέτα του. Η φωνή του από την Αναγέννηση, αφού ξεπέρασε τον σκόπελο της υλιστικής προσέγγισης της τέχνης, απέδειξε πως μπορούν να συμβιώνουν τα αντίθετα: ο λόγος και η φαντασία, το πνεύμα και η ύλη, ο ορθολογισμός και η μαγική αντίληψη.
Οι ρομαντικοί είδαν στα σονέτα του πεσιμισμό, θρησκευτικότητα, ρεαλισμό, γκροτέσκ, δραματική πάλη ανάμεσα στο πνεύμα και στην ύλη, συγκερασμό αρχαιότητας και χριστιανισμού, σωματική ρώμη και ψυχικό κάλλος. Λένε πως τα σονέτα είναι η πιστή αυτοπροσωπογραφία του, την οποία φιλοτέχνησε όχι με χρώματα αλλά με λέξεις, και ότι μέσα σ’ αυτά βρίσκονται το πνεύμα του και η ψυχή του, οι προβληματισμοί του, τα ενδιαφέροντά του, οι μεταφυσικές ανησυχίες του, η αλήθεια του και η αισθητική του, οι εσωτερικές συγκρούσεις του, ό,τι ονειρευόταν και ό,τι αντιμαχόταν. Εν ολίγοις, τα πάθη του και οι καημοί του.
Χρόνους πολλούς ευτυχισμένος ζεις κι ένα λεπτό αρκεί
την περασμένη τύχη σου να κλαις και να πονάς (1)
Άπονη καρδιά, άγουρη και σκληρή
με γλύκα καλυμμένη που πιο βαθιά πικρίζει
η πίστη σου ευάλωτη σαν τον καιρό γυρίζει
πιότερο απ’ της άνοιξης τον πρωτανθό δεν ζει.
Τρέχει ο χρόνος και τις ώρες μας χαρίζει
που τη ζωή μας δηλητήριο γεμίζουν
δρεπάνι αυτός, στάχυα εμείς που τα θερίζουν,
[…]
Η πίστη είναι εφήμερη, η ομορφιά δεν θα κρατήσει
το ’να και τ’ άλλο γρήγορα ο χρόνος θ’ αφανίσει
όμοια κι η πίκρα μου απ’ το κρίμα σου θα σβήσει (8)
Εγώ έκαμα τα μάτια πύλη κι όρμησε μέσα μου φαρμάκι δολερό […]
Έκαμα αμόνι την καρδιά μου και το στήθος φυσερό
να βγάλω στεναγμούς με τη δική σου τη φωτιά (10)
Μακριά απ’ τον Έρωτα, εραστές, από τη φλόγα μακριά·
η πυρκαγιά είναι τρομερή και η πληγή θανατερή (13)
Την πρώτη εκείνη μέρα είχα πιστέψει […]
ότι θα στέριωνα το βλέμμα, σαν αϊτός σ’ αχτίδες χρυσαφιές…
Μετά κατάλαβα το σφάλμα μου το φοβερό. (45)
Οι παραπάνω στίχοι δείχνουν ότι πρόκειται για μια «ιδανική βιογραφία της ψυχής του». Ο Ρομέν Ρολάν διέκρινε στους στίχους «απέραντο πόνο». Άλλοι μελετητές έκαναν λόγο για «μανιασμένο αγώνα», για «ηρωικό χαρακτήρα», για το πάθος του που διακρίνεται ακόμα στην αφαίρεση και στον ιδεαλισμό του που μεταμορφώνεται σε «πυρακτωμένη εστία έρωτα και μίσους», που το τρέφει σε όλη τη διάρκεια της ζωής. Πάθος «κατακλυσμιαίο […] για το ωραίο, χωρίς προκαταλήψεις», το αντρικό και γυναικείο σώμα, την ομορφιά που είναι η αντανάκλαση της θεϊκής ομορφιάς και της έγραψε ύμνους. Επίσης, σχολίασαν την αντίληψη που πηγάζει από τα βιώματά του, κυρίως από την επίδραση στα έργα του από τις ιδέες του νεοπλατωνισμού. Για την πίστη στο απόλυτο καλό και στο απόλυτο κακό, για την ψυχή που τείνει να συνδεθεί με το Εν από το οποίο αποκόπηκε, για το πνεύμα του Θεού που διαπερνά όλα τα πλάσματα και όλα τείνουν προς Αυτόν, όπως έλεγε και ο νεοπλατωνιστής Φιτσίνο:
Ακόμη με τη σάρκα της ντυμένη η ψυχή
πολλές φορές ανέβηκε μαζί ως τον Θεό (47)
Η καθαρή νόηση είναι η Ουρανία Αφροδίτη, ενώ τα φυσικά πράγματα παίρνουν ζωή από την Πάνδημη Αφροδίτη. Αξιέπαινες και οι δύο, εφόσον αποσκοπούν στην ομορφιά. Κατά τον Φιτσίνο, κάθε τι ωραίο έχει στοιχείο υπερβατικότητας, οπότε και οι έρωτες του Μιχαήλ Αγγέλου, συχνά, είναι οι απόπειρες να προσεγγίσει το θείο.
Η φωνή του από την Αναγέννηση, αφού ξεπέρασε τον σκόπελο της υλιστικής προσέγγισης της τέχνης, απέδειξε πως μπορούν να συμβιώνουν τα αντίθετα: ο λόγος και η φαντασία, το πνεύμα και η ύλη, ο ορθολογισμός και η μαγική αντίληψη.
Ανικανοποίητος πάντα από το αποτέλεσμα της δουλειάς του θεωρούσε το concetto, τη σύλληψη, πολύ σπουδαιότερη από την εκτέλεση. Έτσι το non finito, το ανολοκλήρωτο έργο, έγινε επιλογή του και σύμβολο της ανολοκλήρωτης ζωής. Πίστευε πως σε κάθε κομμάτι ύλης υπάρχει εγκλωβισμένη η ιδέα του Θεού, την οποία ο καλλιτέχνης πρέπει να ελευθερώσει.
Ο μέγας καλλιτέχνης καμιά ιδέα δεν κατέχει,
που να μην είναι μες στο μάρμαρο κλεισμένη
από περίσσια ύλη ολόγυρα φυλακισμένη (62)
Προς το τέλος της ζωής του, δεν ολοκλήρωνε τίποτα. Μόλις άρχιζε κάτι, το σταματούσε. Πολλά από τα μεγάλα έργα που είχε κατά νου να επεξεργαστεί δεν τα επεξεργάστηκε. Η «terribilita», τρομερότητα, των έργων του ήταν έκφραση της βιαιότητας και παρορμητικότητας του χαρακτήρα του. Εκείνος, που τον «φοβόντουσαν όλοι, ακόμη και οι πάπες, φοβόταν τους πάντες».
Ξέφρενος πόθος οι αισθήσεις, αυτές σκοτώνουν την ψυχή (59)
Η πρώτη έκδοση των ποιημάτων του Μιχαήλ Αγγέλου, που εκτός από τα σονέτα, περιλαμβάνει μαδριγάλια και επιτάφιους, έγινε στα 1623. Ακολούθησαν οι εκδόσεις του 1863, 1897 και 1960. Η μεταφράστρια Αιμιλία Εμμανουήλ, στην πλούσια «Εισαγωγή» της, μας δίνει στοιχεία για το σονέτο και τη μετάφρασή του, καθώς και ιστορικές πληροφορίες για τον Μεσαίωνα: οικονομία, Εκκλησία, πόλεμοι, εξελίξεις στη φιλοσοφία, πολιτισμός, τέχνες, καθομιλούμενες γλώσσες. Παραθέτει επίσης στοιχεία για τον ρεαλισμό, τον Τζότο ως βάση για τους ζωγράφους της Αναγέννησης, την τεχνολογία του πολέμου, την τυπογραφία και τη διάδοση των ιδεών, τον Ουμανισμό – Πετράρχης και μεγάλοι ζωγράφοι – ο Μποτιτσέλι, Ντα Βίντσι, Τζορτζόνε, Ραφαήλ, Μιχαήλ Άγγελος –ο μεγαλύτερος γλύπτης όλων των εποχών–, πάπες, μαικήνες κ.λπ.
Ακολουθούν σελίδες για τη ζωή και το έργο του Μιχαήλ Αγγέλου λεπτομερώς, για τη σχέση του με τους Μέδικους και τους πάπες, για την επίδραση των κηρυγμάτων του Σαβοναρόλα, όπως φαίνεται στη Δευτέρα Παρουσία στην Καπέλα Σιξτίνα, για τη μελέτη της ανατομίας, περιπέτειες, εμπλοκές, καθυστερήσεις στην παράδοση έργων. Ο θάνατος θα τον βρει να συνομιλεί με τον Θεό και να τον παρακαλεί να τον ελευθερώσει από τα εγκόσμια, με «απλές, ταπεινές, θλιμμένες λέξεις». Στα εκατόν δύο σονέτα του κάνει το ταξίδι από την αμαρτία στη χάρη και στην αγάπη του Θεού και από την περιέργεια στον μοναχικό ασκητικό διαλογισμό.
Η ωραία μετάφραση των σονέτων, η πλούσια «Εισαγωγή», οι υποσελίδιες σημειώσεις, το «Χρονολόγιο» και η «Βιβλιογραφία», η Σπουδή για το κεφάλι της Λήδας στο εξώφυλλο και το σονέτο για την «Άπονη καρδιά» στο οπισθόφυλλο, συνθέτουν ένα γοητευτικότατο βιβλίο για όποιον το κρατήσει στα χέρια του.
Σονέτα
Μιχαήλ Άγγελος
Εισαγωγή – Μετάφραση: Αιμιλία Εμμανουήλ
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
225 σελ.
ISBN 978-960-01-2004-2
Τιμή €17,00
