Γιάννης Ρίτσος: «Πρώιμα ποιήματα και πεζά»
Οι εποχές έχουν τους εκφραστές τους, θαρρείς και ο πανδαμάτωρ Χρόνος κάνει τις επιλογές του. Η ποίηση, η τέχνη γενικά η οποία εστιάζεται στον άνθρωπο, επιβιώνει μέσα από τα μεγάλα έργα των δημιουργών που εκφράζουν με τον καλύτερο και πειστικότερο τρόπο την εποχή τους διαχρονικά.
Δεν είναι διόλου τυχαίο που ξεχωρίζουν ορισμένα ονόματα δημιουργών και έργα ανθρωποκεντρικά και ελληνοκεντρικά/πατριωτικά επισκιάζουν άλλους σύγχρονους και αξιόλογους δημιουργούς, ξεπερνούν τα όρια του χρόνου/χώρου και αποτελούν ορόσημο και σημείο αναφοράς για την αιωνιότητα.
Ο 20ός αιώνας ήταν αιώνας τρομερών εκπλήξεων, κοσμογονικών αλλαγών, κοινωνικοπολιτικών ανακατατάξεων, αιώνας κατάκτησης του Διαστήματος, αιώνας του ατόμου και της πληροφορικής. Αλλά και ο αιώνας που ανάδειξε σημαντικούς δημιουργούς στον χώρο της τέχνης και του πολιτισμού, τόσο σε ελληνικό, όσο και σε διεθνές και παγκόσμιο επίπεδο.
Ένας από τους κορυφαίους δημιουργούς του 20ού αιώνα, που η δυναμική τους παρουσία και το κατεξοχήν ανθρωποκεντρικό και ελληνοκεντρικό έργο τους, όχι μόνο επηρέασαν, αλλά επισκίασαν πολλούς άλλους σημαντικούς δημιουργούς, είναι ο παγκόσμιου βεληνεκούς Έλληνας ποιητής Γιάννης Ρίτσος και ο περισσότερο, ίσως, διαβασμένος από όλους. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στη «στράτευσή» του με τις προοδευτικές δυνάμεις του κόσμου, αλλά περισσότερο στη σταθερή στάση ζωής, στο κατεξοχήν ανθρωποκεντρικό πατριωτικό του έργο και, ασφαλώς, στη σχέση του ποιητή με τη δημοτική μας ποίηση, τα δημώδη άσματα. Στις καταβολές του έργου στην παραδοσιακή μας ποίηση, όπου ο κόσμος είχε προσλαμβάνουσες παραστάσεις.
Όπως εύστοχα, ύστερα από προσεκτική προσέγγιση και θεώρηση του ποιητή και του έργου του, γράφει στον πρόλογό του ο Γιώργος Ανδρειωμένος: «Ο Γιάννης Ρίτσος υπήρξε ένας από τους πολυγραφότατους και διασημότερους δημιουργούς των σύγχρονων ελληνικών γραμμάτων […] δεν έχει μελετηθεί επαρκώς η πρώιμη περίοδος της λογοτεχνικής δημιουργίας του […] ώστε να φανεί με ευκρίνεια η διαμόρφωση της ποιητικής του ιδιοσυγκρασίας […] Τα καθέκαστα της νεανικής ζωής του ποιητή θα καταβληθεί προσπάθεια να αναλυθούν διεξοδικά και σε βάθος με βάση τις εντοπισμένες και έγκυρες πηγές […] όπως άλλωστε συμβαίνει και με το μεταγενέστερο έργο του».
Και όντως, έτσι είναι. Ο κόσμος γνώρισε τον ποιητή από τα μεγάλα του έργα. Ενώ το ίδιο σημαντικά είναι και τα έργα της προϊστορίας του, ήτοι της νεανικής ηλικίας, ποιητικά και πεζά, τα οποία αποτελούν τον κρίκο σύνδεσης του κατοπινού έργου του με τη δημώδη ποίηση και τα μανιάτικα μοιρολόγια που σημάδεψαν τη ζωή και τη μετέπειτα ποίησή του, καθώς και τις επιδράσεις από σύγχρονούς του ποιητές. Στη Μαρία Πολυδούρη, με την οποία τον συνέεδε ίσως κάτι παραπάνω από φιλία, αφιερώνει ένα συγκλονιστικά πικρό και τεχνικά άρτιο ποίημα που έγραψε σε ηλικία 21 ετών, με τον τίτλο «Επίλογος»:
Κάθε σας λόγος και φαρμάκι στην ψυχή,
κρυφά δοσμένη μαχαιριά κάθε ματιά σας,
και γλύστρημα φιδιού κάτω απ’ το χέρι μου
το δολερό άγγιγμά σας.
Ας είτανε να χάνομουν μακρυά, πολύ μακρυά,
να μην ακούω και να μη βλέπω πια κανένα,
νάχα σβυστεί για όλο τον κόσμο οριστικά,
κι όλος ο κόσμος να σβυνότανε για μένα.
Και μια νυχτιά στο σπίτι μας που γκρέμισε
– αχ μάνα μου, να ζούσες και να ερχόσουν,
και, κάτω απ’ της στοργής σου το χαμόγελο,
αξύπνητα ν’ αποκοιμιόμουν.
Αν στα τρία πρώτα χρόνια της ζωής του το παιδί «καταβροχθίζει» τον περιβάλλοντα κόσμο, μαθαίνει τόσα όσα, ίσως, δεν μαθαίνει στην υπόλοιπη ζωή του, πόσο μάλλον συμβαίνει αυτό με ένα χαρισματικό παιδί, αισθαντικό, που μεγαλώνει σε ένα ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον και ιστορικά τόσο φορτισμένο και μέσα σε μια οικογένεια με τόσα οικογενειακά δράματα. Αλλά και σ’ ένα ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, συναισθηματικά φορτισμένο, επίσης, όπου ο θάνατος και τα μοιρολόγια επηρεάζουν, ίσως καθορίζουν τη ζωή των καθημερινών ανθρώπων.
Και αν για τον καθημερινό άνθρωπο το περιβάλλον παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του, στην περίπτωση του Γιάννη Ρίτσου η επίδραση του βεβαρυμένου από συνεχόμενες κακοτυχίες οικογενειακού, καταρχήν, και στη συνέχεια του ιδιότυπου κοινωνικού περιβάλλοντος, υπήρξε καταλυτική, κατά τη γνώμη του Γιώργου Βελουδή, που ενστερνίζεται ο Γιώργος Ανδρειωμένος: «Οι μνήμες του ώριμου Ρίτσου απ’ την παιδική και τη νεανική ηλικία είναι τόσο πυκνές και τόσο επίμονες, ώστε η γνώση τους να κάνει δυνατή μια πολύ συγκεκριμένη κ’ “υλική” ερμηνεία ορισμένων θεμάτων, εικόνων ή συμβόλων που απαντώνται στο έργο του […] Το αυτοβιογραφικό-οικογενειακό υπόστρωμα που διασχίζει σαν υπόγειο ρεύμα ολόκληρο το έργο του Ρίτσου, έχει κοινά αναγνωριστεί ως ένα απ’ τα τρία συνειδησιακά επίπεδα που στοιχειοθετούν το νόημα των μεγάλων συνθέσεων της ωριμότητάς του απ’ τον κύκλο της Τέταρτης Διάστασης».
Ο Γιώργος Ανδρειωμένος, στην εξαιρετική μελέτη του, πλησίασε τον ποιητή και τον ακολουθεί από την τρυφερή του ηλικία ίσαμε και τα χρόνια της νεότητας. Έτσι, παρακολουθεί εκ του «σύνεγγυς» την ποίησή του από τα πρώτα φανερώματά της και καταγράφει τις εκφάνσεις και τα χαρακτηριστικά της, ανατρέχοντας στις πηγές και τα κίνητρα των εμπνεύσεών του. Λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη του τις παρατηρήσεις και άλλων σοβαρών μελετητών του έργου του Γιάννη Ρίτσου, κάνει σημαντικές αναφορές και επισημάνσεις.
Ο ποιητής γεννήθηκε σε μια περιοχή εξαιρετικά φορτισμένη και μεγάλωσε με πολλή αγάπη μέσα σ’ ένα εύπορο αλλά ιδιαίτερο, ευαίσθητο οικογενειακό περιβάλλον με καλλιτεχνικές τάσεις, αλλά και με παθογένειες: αρρώστιες, θανάτους, αυτοκτονίες, χρεοκοπία. Τα πρώτα και τα νεανικά του χρόνια τα πέρασε περιτριγυρισμένος από ένα σόι όπου οι γυναίκες, όπως και η μητέρα του, «μιλούν με στιχάκια». Ακούει τα μανιάτικα μοιρολόγια και βιώνει τις θλιβερές καταστάσεις, όπως τον θάνατο, τον πόνο των ανθρώπων, τη δυστυχία, την καθημερινή αγωνία και τον αγώνα τους για την επιβίωση.
Η σχέση και η εξάρτησή του από τη «λαϊκή, αυτοσχέδια στιχουργία» και παράδοση, οι καλλιτεχνικές καταβολές, οι θρησκευτικές μνήμες, ο μέσα του αποθησαυρισμένος κόσμος, η φυσική και πνευματική οικουμένη τροφοδότησε την εξαιρετικά ανθρωποκεντρική και ελληνοκεντρική του ποίηση. Το λεξιλόγιο και ο τρόπος της ποιητικής εκφραστικής του μαρτυρεί τον χώρο προέλευσής του και την ποιότητα του χαρακτήρα του ως ανθρώπου και δημιουργού.
Ο Γιάννης Ρίτσος έρχεται κατευθείαν από τα σπλάχνα του ελληνικού λαού. Είναι ο γνησιότερος εκφραστής του πονεμένου κόσμου, ενός κόσμου ταλαιπωρημένου, κατατρεγμένου, εξόριστου. Είναι ο ίδιος η μοίρα του ελληνισμού, της περήφανης, καταματωμένης, κατακρεουργημένης Ελλάδας. Αυτό, σε συνδυασμό με «τα μοιρολόγια έξω από τα σπίτια των πεθαμένων», και η Μικρασιατική καταστροφή, συντέλεσαν στο να πάρει θέση από τότε στο πλευρό των αδικουμένων.
Έτσι, παρακολουθεί εκ του «σύνεγγυς» την ποίησή του από τα πρώτα φανερώματά της και καταγράφει τις εκφάνσεις και τα χαρακτηριστικά της, ανατρέχοντας στις πηγές και τα κίνητρα των εμπνεύσεών του.
Ο Γιώργος Ανδρειωμένος στηρίζει τις απόψεις του, εκτός των άλλων σοβαρών μελετητών του έργου του Γιάννη Ρίτσου, στις μαρτυρίες της πολυαγαπημένης του αδερφής, της Λούλας Ρίτσου-Γλέζου, σύμφωνα με την οποία, όταν τελείωσε τις εγκύκλιες σπουδές στο Γύθειο και ήταν η ώρα να συνεχίσει πανεπιστημιακές, ο ποιητής επέβαλε τα «θέλω» του. Αρνήθηκε πανεπιστημιακές σπουδές που δεν τον εξέφραζαν, θεωρώντας σημαντική για τον εαυτό του την αυτομόρφωση.
Εκτός από τη δραματική οικογενειακή του κατάσταση και την περιρρέουσα καταθλιπτική ατμόσφαιρα, την εποχή εκείνη σημαντική επίδραση δέχτηκε από την ποίηση του Κώστα Βάρναλη, του Άγγελου Σικελιανού, του Κώστα Καρυωτάκη και της Μαρίας Πολυδούρη. Την όμορφη, τρυφερή Καλαματιανή ποιήτρια τη γνώρισε άρρωστη στο σανατόριο, λίγο προτού εκείνη φύγει από τη ζωή, τον ερωτεύτηκε και του αφιέρωσε το ποίημα «Θυσία», λες και οραματιζόταν και εκείνου τη μοίρα.
Αν και στην αρχή αντιμετώπισε δυσκολίες όσον αφορά την έκδοση νεανικών ποιημάτων του, δεν άργησαν να δέχονται ποιήματά του και να τα δημοσιεύουν τα περιοδικά και οι εφημερίδες της εποχής. Τότε δημοσιεύτηκαν οι πρώτες ποιητικές συλλογές του: Τρακτέρ και Πυραμίδες.
Πέρα από την από περιωπής προσέγγιση της ζωής και του έργου του ποιητή που τον απασχολεί, ο συγγραφέας κάνει σοβαρές επισημάνσεις όσον αφορά την ποιότητα του έργου του δημιουργού, παρουσιάζει όλα τα ποιήματα και τα πεζά τα οποία αποτελούν την προϊστορία του κατορθωμένου θαυμαστού έργου ενός Έλληνα ποιητή κατεξοχήν ανθρωποκεντρικού και ελληνοκεντρικού, εστιάζοντας στο οικογενειακό, συγγενικό και κοινωνικό περιβάλλον, αλλά και στις πολιτικοκοινωνικές αναταράξεις της εποχής εκείνης. Παρουσιάζει τα ποιήματα της περιόδου 1925-1934 και τα πεζά (1928-1931) σχολιάζοντας με θετικό προσανατολισμό προς τις ηθικές αξίες και τα ανθρωπιστικά ιδεώδη και αναδεικνύει με σοβαρά επιχειρήματα, μέσα από τις θέσεις και αντιθέσεις, τόσο την ποιότητα όσο και τη σημασία των έργων εκείνων σε σχέση με το έργο του Γιάννη Ρίτσου στο σύνολό του.
Η αξιόλογη μελέτη περιλαμβάνει: 54 ποιήματα, δημοσιευμένα, συνοδευόμενα από υποσημειώσεις, και αδημοσίευτα, όσα «δημοσιεύονται εδώ από τη χειρόγραφη μορφή του ποιήματος» της περιόδου 1925-1934, 24 πεζά και επιστολές, 3 επίσημα έγγραφα για τις νοσηλείες του Ρίτσου σε σανατόρια, 31 αναφορές στον Γιάννη Ρίτσο, εκτενή βιβλιογραφία (6 σελίδες), ευρετήριο, φωτογραφικό παράρτημα με οικογενειακές φωτογραφίες και φωτογραφημένα αντίγραφα δημοσιευμένων πεζών και ποιημάτων σε περιοδικά και εφημερίδες την εποχή εκείνη, ένα χειρόγραφο ποίημα, δείγμα της καλλιγραφικής γραφής του ποιητή, φωτογραφίες των σανατορίων όπου νοσηλεύτηκε με φωτογραφία του ίδιου και του εξωφύλλου της πρώτης ποιητικής του συλλογής, Τρακτέρ (1934).
Κλείνοντας, πρέπει να επισημάνω πως ο μελετητής και συγγραφέας του βιβλίου τούτου, που αποτελεί προσφορά στα γράμματά μας, συμβάλλει στον σχηματισμό ολοκληρωμένης γνώσης του έργου του Γιάννη Ρίτσου, ενός ποιητή παγκόσμιου διαμετρήματος, αγωνιζόμενου, πολεμιστή ακάματου, που μάχεται ενάντια στο κακό και την αδικία με μόνο ακαταμάχητο όπλο τον παντοδύναμο λόγο, αμετάκλητα ταγμένου στην υπηρεσία του ανθρώπου, με συνέπεια σε όλη του τη ζωή.
Πρώιμα ποιήματα και πεζά
Γιάννης Ρίτσος
Εισαγωγική μελέτη – Έκδοση κειμένων: Γιώργος Ανδρειωμένος
Κέδρος
287 σελ.
ISBN 978-960-04-4964-8
Τιμή €22,00
