Γιάννης Πανούσης: «Μοιρόγραφτο»

Έπειτα από χρόνια, ένας «ελεύθερος άνθρωπος / ελεύθερο πρόσωπο (persona libera)», ο καθηγητής Γιάννης Πανούσης, γνωστός κατά τα άλλα και με άλλες δημόσιες ιδιότητες, όχι όμως του ποιητή, αποφάσισε να βγει από την ιδιότυπη ποιητική του «αφάνεια» και να εκδώσει την πρώτη –με το όνομά του– ποιητική συλλογή με τον τίτλο Μοιρόγραφτο (Εκδόσεις Ι. Σιδέρη, 2018).

Πριν να μου κάνει την τιμή να μου εγχειρίσει ένα αντίτυπο του βιβλίου του αυτού, ως «αντίδωρο», άκουγα συχνά πυκνά διάφορους στίχους του από έναν γνωστό ραδιοφωνικό σταθμό, οι οποίοι πολλές φορές με ξάφνιαζαν. Η αποσπασματικότητα όμως των στίχων αυτών μου προκαλούσε την περιέργεια για μια περισσότερη εμβάθυνση στο ποιητικό του γίγνεσθαι. Αυτό ήταν το πρώτο ερέθισμα. Το άλλο ερέθισμα ήταν η συνήθειά του να προτάσσει στα δημοσιογραφικά –κατά κανόνα πολιτικά– του κείμενα στίχους διαφόρων ποιητών, ερεθίσματα που έγιναν βεβαιότητες με την εντρύφησή μου στο Μοιρόγραφτό του. Και το τελευταίο βιβλίο του Γιάννη Πανούση (έπειτα από τέσσερις εκδόσεις ποιητικών βιβλίων με το ψευδώνυμο Γιάννης Απαρθινός), έδωσε σε μένα την όχληση τούτου του δοκιμιακού σημειώματος κριτικής παρουσίασης, μια και το υπόβαθρό του οδηγεί, έχοντας έναν αέρα μεστής φιλοσοφικής υποβολής, στην εμβάθυνση εννοιών που συμβάλλουν –στον βαθμό μιας ατομικής συνειδητότητας– στην κατανόηση της Ποιήσεως.

Κλέβοντας τον τίτλο ενός ποιήματός του, «Η αγάπη είναι σε όλους ίδια», μου δίνεται η ευκαιρία να διαφωνήσω επί της ουσίας, χρησιμοποιώντας την πλατωνική φράση: «ποιηταί, οὐ πάντες, ἀλλὰ οἱ εὐδοκιμοῦντες καὶ δοκιμασθέντες ἄξιοι», και να μην αποδεχθώ την έγγραφη δήλωση του ποιητή στη μικρή εισαγωγή του βιβλίου με τον λεκτικό τίτλο ΑΠΟ-ΠΟΙΗΣΗ ότι «Ουδέποτε δήλωσα ότι είμαι ποιητής». Ο Γιάννης Πανούσης, είτε ως Γιάννης Απαρθινός, είτε τώρα με το πραγματικό του όνομα, ήταν και είναι ποιητής, αφού άξια δοκιμάστηκε στην άσκηση της ποιήσεως επί χρόνια ή, εάν προτιμάτε, θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε και «αφανή ποιητή».

Εάν δεχθούμε ότι «Ποίηση είναι η μαγεία του λόγου», ότι είναι ο «μετεωρισμός του λόγου»,[1] η κατα-γραφή αυτής της «αίσθησης» αναδύεται από τον Γ. Πανούση μέσα από τις σελίδες αυτού του τελευταίου ποιητικού του βιβλίου με τέτοιον τρόπο, που αν οι αναφορές του μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από έναν φιλόσοφο, θα συνέθεταν ίσως, μάλλον τολμώ να πω ότι συνθέτουν, μια φιλοσοφική «εμβάθυνση» ή περιδιάβαση, αν θέλετε, στους δαιδάλους της ποιητικής ουσίας, μια ανα-στοχαστική αναψηλάφηση αυτού του ποιητικού μετεωρισμού.

Τι βρίσκεται πίσω από τις λέξεις των ποιημάτων του Μοιρόγραφτου; Ό,τι γράφει η μοίρα; Ό,τι συμπύκνωσε η εμπειρία; Ό,τι συνέλεξε ο διανοούμενος καθηγητής; Ό,τι χρησιμοποίησε ο απλός καγαθός συγγραφέας; Ό,τι προσκόμισε θετικό ή αρνητικό ο πολιτικός; Ό,τι διδάχθηκε ο πατριώτης; Ο ίδιος ομολογεί:

Praedes sacramenti
(Εγγυητές του στοιχήματος)

Όταν ο άνεμος σε σπρώχνει
προς τα μπρος
να ξέρεις
πως θα σ’ ακολουθούν πάντοτε
οι σκιές όσων έμειναν πίσω
για να βλέπουν
αν άξιζε τον κόπο
που άδειασαν τα πνευμόνια τους
φυσώντας δυνατά
τόσα χρόνια
για ν’ ανοίξουν
τα πανιά της μοίρας σου.

Κι εδώ μπαίνει ένα ακόμη ερώτημα: Ο άνθρωπος που ασχολήθηκε (διακόνησε, θα πω εγώ) με την πολιτική, που τις περισσότερες φορές αυτή έχει αρνητικό πρόσημο, θα μπορούσε να εισχωρήσει (επί πολλά χρόνια, όπως ομολόγησε ο ίδιος) σε μια ποιητική ενασχόληση, έστω και περιθωριακά; Η απάντηση έρχεται και πάλι με ένα του ποίημα:

Potestas sacrosancta
(Ιερή και απαραβίαστη εξουσία)

Αυτό το σπίτι
δεν είχε ούτε πόρτα, ούτε παράθυρο
ούτε καν φεγγίτη
Δεν είχε σκεπή ή πάτωμα
Διαθέτει όμως μία εσωτερική κλίμακα
με κινούμενα σκαλοπάτια
που άλλοτε σε ανεβάζουν
πάνω από την οροφή του ουρανού
κι άλλοτε σε κατεβάζουν
κάτω από το κέντρο της γης.
Κανείς δεν μπορεί να ελέγξει
την πορεία και την ταχύτητα
ή να πιαστεί
από κάποια κουπαστή
για να μην πέσει
στα ενδιάμεσα κενά.

...εκτός (προσθέτω ποιητική αδεία) εάν κρατηθεί από την ποίηση. Κι αυτό έκανε ο Γιάννης Πανούσης, για την «ψυχή του», όπως είπε ο ίδιος στην παρουσίαση του βιβλίου του αυτού στις 14 Ιανουαρίου 2019. Εξάλλου, και ο ίδιος παραδέχεται ότι «Η ποίηση, ως κιβωτός νοημάτων ελευθερίας, ως δίχτυ ασφαλείας που προφυλάσσει από την πτώση στην πραγματικότητα, ως ακούσματα της γλώσσας, ως έσωθεν επιβράβευση (δικαίωση;) μιας γεμάτης με όνειρα ψυχής, πάντοτε εμπνέει».[2]

Ο Γιάννης Πανούσης, είτε ως Γιάννης Απαρθινός, είτε τώρα με το πραγματικό του όνομα, ήταν και είναι ποιητής, αφού άξια δοκιμάστηκε στην άσκηση της ποιήσεως επί χρόνια ή, εάν προτιμάτε, θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε και «αφανή ποιητή».

Όπως είναι γνωστό, ο Πλάτων γύρω στο 380 π.Χ. υποστήριξε ότι η ποίηση και η τέχνη ευρύτερα θα πρέπει να εξοριστούν από την ιδανική πολιτεία.[3] Παράλληλα όμως στους διαλόγους στο όγδοο και ένατο βιβλίο, περιγράφεται η παθολογία των κακών πολιτευμάτων με ολοένα βαθύτερες αποκλίσεις από το ιδανικό πολίτευμα.[4] Από τα τέσσερα κακά πολιτεύματα της πλατωνικής περιγραφής, το τρίτο, η «πλουτοκρατική ολιγαρχία» (550c-555a), οδηγεί σε μια «δημοκρατία με αχαλίνωτη ελευθερία» (555b-562a), η οποία καταλήγει σε «τυραννίδα» με υποδούλωση (οικονομική, πολιτική, ηθική, κοινωνική, πολιτιστική) των πολιτών (562a-576b).

Η αναφορά στον Πλάτωνα έχει να κάνει εδώ με την αποστροφή μέσω της ποιήσεως του ποιητή, πρώην πολιτικού Πανούση, στις κακές αποκλίσεις της ιδανικής πολιτείας, όπου πλέον οι ποιητές θα ήταν ευτύχημα να υπάρχουν. Γράφει ο Πανούσης στο ποίημα «Τριλογία κλειστών συστημάτων»:

Οι τρεις πόρτες ανοίγουν προς τα έξω
Από την τέταρτη και την πέμπτη εισέρχονται οι
νυν και οι πρώην «ούχοι»
–οφιτσιούχοι, αξιωματούχοι, πολιτικοί συνταξιούχοι–
Ανοιγοκλείνει κατά περίπτωση και κατά περίσταση:
Προς τα έξω ή προς τα μέσα
Μολονότι οι θεσμοί της Δημοκρατίας
δεν χρειάζονται περιστροφικές πόρτες.

Ίσως ισχυρισθεί κανείς ότι η αναφορά στην Πολιτεία του Πλάτωνος και κατ’ επέκταση στην Ποίηση αποτελεί Ουτοπία, με την έννοια που έδωσε στον όρο ο Thomas Mor,[5] λόγω του ότι το πλατωνικό ιδανικό πολίτευμα δεν εφαρμόστηκε ποτέ και πουθενά και γι’ αυτό δεν έχει νόημα η «εξορία» των ποιητών από αυτό. Αντιστρέφοντας βέβαια τον παραπάνω ισχυρισμό, καθίσταται πλέον επιβεβλημένη η ύπαρξη και παρουσία των ποιητών στα κακά (σημερινά) πολιτεύματα, έστω και εάν ο Γιάννης Πανούσης ομολογεί: «Χαμένος κι εγώ στις φρούδες υποσχέσεις μιας παγκοσμιοποιημένης ειρήνης».[6]

Ίσως (επαναλαμβάνω το «ίσως» για δεύτερη φορά) θα έπρεπε να τελειώσω το σημείωμά μου αυτό με τα λόγια του ίδιου του ποιητή, από μια συνέντευξή του: «[...] Διακομματικά, διαπολιτικά, δηλαδή με την εξουσία δεν έχω καλές σχέσεις, όποια και αν είναι. Είναι δική μου επιλογή ως ιδεολογία, ως τρόπος ζωής, εγώ δεν τα πάω καλά με την εξουσία. Θέλω να είμαι κριτικός, δεν θέλω να είμαι ουρά της εξουσίας».[7]

gian panousis ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] «Ταμείον λόγου» (Κ. Τριανταφυλλίδη), σελ. 196, επ. Στον τόμο δοκιμίων: Πάνου Καπώνη, Πρόσωπα στην ομίχλη, Εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 2012.
[2] Από συνέντευξή του στην Αλίκη Κοτζιά, Ελεύθερος Τύπος, 6/1/19.
[3] Βλ. στον τόμο δοκιμίων: Πάνου Καπώνη, Πρόσωπα στην ομίχλη, Εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 2012, σελ. 209.
[4] Θ.Ι. Μαυρόπουλος, Εισαγωγικά στον Πλάτωνα (Πλάτων Πολιτεία, τόμος Α’), Εκδόσεις Ζήτρος, Αθήνα 2006, σελ. 54.
[5] «Utopia» από τις ελληνικές λέξεις οὐ + τόπος, δηλαδή αυτό που δεν υπάρχει σε κανέναν τόπο.
[6] Από το ποίημα «Ωδή στην πατρίδα», σελ. 125.
[7] Από συνέντευξή του στη Λίλη Μουζάκη, περιοδικό Μαζί, Σεπτέμβριος 2005, τεύχος 23ο.