fbpx
Παλατινή ανθολογία – Βιβλίο πέμπτο: «Επιγράμματα ερωτικά»

Παλατινή ανθολογία – Βιβλίο πέμπτο: «Επιγράμματα ερωτικά»

Ο Γιώργος Κεντρωτής άκουσε για την Παλατινή ανθολογία από τον Ανδρέα Λεντάκη, ο οποίος ήταν μεταφραστής και έκανε σεμινάρια στη Φιλοσοφική της Αθήνας, αν και ο πολύς κόσμος τον ήξερε από Τα τραγούδια του Αντρέα του Μίκη Θεοδωράκη· «χτυπούν το βράδυ στην ταράτσα τον Αντρέα…».

Ο Κεντρωτής με χιούμορ και χάρη μάς εξομολογείται ότι άρχισε να μεταφράζει, δεκαοχτώ χρονών παιδί, στίχο στίχο και επίγραμμα επίγραμμα το Ε’ Βιβλίο της Παλατινής ανθολογίας και, φυσικά, κάποτε το τελείωσε. Τα νεανικά εκείνα μεταφράσματα μπήκαν στο συρτάρι και ξεχάστηκαν, για να επανέλθουν στο προσκήνιο με αφορμή το Συνέδριο για τον Έρωτα που έγινε στη Σύμη από το Ίδρυμα «Ανδρέας Λεντάκης». Τα ξαναβρήκε, τα ξανάπιασε, τα ξαναδούλεψε «με αφοσίωση και με τον αναγκαίο φανατισμό». Μετά έγινε παρουσίασή τους στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, με πιάνο, κοντραμπάσο και απαγγελία, καιμετά βιβλίο και… ιδού τα!

Μεταφράσεις των ποιημάτων της Παλατινής ανθολογίας υπάρχουν πολλές, τις αναφέρει όλες ο μεταφραστής, σχεδόν όλες, και φυσικά του Λεντάκη. Μιλάει για την αξία της συγκεκριμένης Ανθολογίας, 500 ποιήματα, για τη γνωριμία με την ελληνική ποίηση δεκαεφτά αιώνων (αρχίζει από τον 7ο π.Χ. αιώνα και φτάνει στο 950 μ.Χ.), για το κεφάλαιο Πι, τα 3.700 ποιήματα, τους 23.000 στίχους, με την επισήμανση πως «δεν είναι μόνο ποίηση. Είναι και ποιητική» και νομίζει «πως το ποιητικό είδος, που ’ναι πιο κοντά προς την Ποίηση απ’ οτιδήποτε άλλο, είναι το επίγραμμα». Μετά ο Κεντρωτής μιλάει για τον «λεξιθηρικό και πυκνό» Λεντάκη και πόσο «λεξιθηρικός» αλλά «αρύς» προσπαθεί να γίνει ο ίδιος, δηλαδή ο Κεντρωτής, του οποίου τα μεταφράσματα είναι επιμελείς «αναγνώσεις», «εξηγήσεις», «αναπλάσεις», «αναγωγές», «μεταποιήσεις» που συνιστούν «συγγνωστές παραβάσεις».

Από τα ποιήματα, τα 100 είναι ερωτικά. Κι ο μεταφραστής, αφού απαριθμήσει όλο τον «πλούτο των κοινοτοπιών που περικοσμεί» τον Έρωτα, θα τον απαλλάξει από όλες τις «γνωστές εξιδανικεύσεις» που μας ήρθαν από την Εσπερία.

Επιλέγω: Η μετάφραση δεν είναι «έργον» αλλά «ενέργεια», ενέργεια απροσδιόριστη, που δεν μπορεί να υπερβεί την «εγγενή ασυμμετρία των φυσικών γλωσσών» και γι’ αυτό «απαιτείται να επιστρατεύονται κατά περίπτωση ισοδυναμίες εν διαφορά». Για να μεταφέρει στη νέα ελληνική γλώσσα την «αρχαιοελληνική εννοιοσυστασία της πραγματικότητας», μεταφράζει και την λέξιν και το πράγμα, ήτοι και την ουσία και το πνεύμα.

Και, για να μας δείξει τα μυστικά της δουλειάς του, μας βάζει στο εργαστήριό του. Λέει λοιπόν ότι, στη μετάφραση, το επίγραμμα πρέπει να παραμείνει επίγραμμα. Δηλαδή να είναι βραχυλογικό. Όμως, αλλιώς βραχυλογούσαν οι παλιοί κι αλλιώς βραχυλογούν οι νέοι, άσε που στα χρόνια που έχουν περάσει έχουν εξαλειφθεί «τα stricto sensu κοινωνικά αίτια παραγωγής» του ποιήματος. Οπότε για να αποδοθεί το νόημα με το νέο ποίημα «διευχεραίνεται η απιστία προς το πρωτότυπο». Και να πώς ο Μάρκος Αργεντάριος βραχυλογεί: «Αντιγόνη, Σικελή πάρος ήσθα μοι· ως δ’ εγεννήθης/ Αιτωλή, καγώ Μήδος ιδού γέγονα», και να πώς ο Κεντρωτής απιστεί: «Αντιγόνη μου, τι να σου πω;/ Για Σικελή σ’ ήξερα γω, όταν σ’ εγνώρισα./ Τώρα μου λες ότι και καλά γεννήθηκες στην Αιτωλία,/ και πως καλή Αιτωλή αιτεί… όλο αιτεί./ Κατόπιν τούτου γίνομαι ελόγου μου Μήδος!/ Μήδος, βεβαίως, και λέω να μη δώσ’».

Η μετάφραση δεν είναι «έργον» αλλά «ενέργεια», ενέργεια απροσδιόριστη, που δεν μπορεί να υπερβεί την «εγγενή ασυμμετρία των φυσικών γλωσσών» και γι’ αυτό «απαιτείται να επιστρατεύονται κατά περίπτωση ισοδυναμίες εν διαφορά». Για να μεταφέρει στη νέα ελληνική γλώσσα την «αρχαιοελληνική εννοιοσυστασία της πραγματικότητας», μεταφράζει και την λέξιν και το πράγμα, ήτοι και την ουσία και το πνεύμα.

Όπως μας λέει ο Βιτγκενστάιν στην 43η παράγραφο των Φιλοσοφικών ερευνών του, γράφει ο Κεντρωτής, «η σημασία μιας λέξης είναι η χρήση της στη γλώσσα». Με την απαιτούμενη αφαίρεση, λόγω περίστασης, «δεν μεταφράζουμε λέξεις, μεταφράζουμε κείμενα». Παράδειγμα από τον Ρουφίνο: «Ει δυσίν ουκ ίσχυσας ίσην φλόγα, πυρφόρε, καύσαι,/ την ενί καιομένην ή σβέσαι ή μετάθες». Ήτοι: «Αν δεν μπορείς, πυρπολητή, με την ίδια φωτιά,/ που άναψες, και τους δύο μαζί να κάψεις,/ τότε άλλο, σε παρακαλώ, και γρήγορα να κάμεις:/ ή διώξε απ’ τον ένα τη φωτιά που μόνον του τον καίει/ ή πάρ’ την και ξανά δίκαια μοίρασέ την! ’Ντάξει;». ’Ντάξει. Ήτοι, το επίγραμμα είναι κείμενο και η μετάφραση είναι πέραν των μεμονωμένων λέξεων.

Τα υποχρεωτικά βήματα του μεταφραστή είναι: εντοπίζει το όνομα, με όλους τους νόμους και τους τρόπους της ποιητικής τέχνης, το επεξεργάζεται και τέλος το εντάσσει και πάλι στο σώμα του ποιήματος, πάντα με τους ίδιους νόμους και τρόπους. Βεβαίως, αυτοί είναι κανόνες που μπορούν να θεωρηθούν κατευθυντήριοι, χωρίς να υποχρεώνουν κανέναν, αλλά για τον ίδιο τον Κεντρωτή ισχύουν οπωσδήποτε.

Τι κρατάμε από τα αρχαία στα νέα; Ό,τι κρατιέται το κρατάμε «για να θεσπίσουμε την εκ νέου χρήση παλαιών λεκτικών μονάδων σε κείμενα νεοελληνικά», και αυτή είναι και η άποψη του Λεντάκη. Πώς μεταφράζουμε τα σύνθετα, τα κρυπτικά, τα χυδαϊκά; Εδώ καταθέτει κατάλογο, απολύτως πειστικό. Επιλέγω παραδείγματα λίγα και καλά: «ήλθε φέρων = τα ακούμπησε ντάγκα ντάγκα, πάγκουε», «ισχνήν λίην = πετσί και κόκαλο», «χευρίσομεν άλλον = είναι κι αλλού πορτοκαλιές που κάνουν πορτοκάλια». Η προσφυγή σε αναχρονισμούς όχι μόνο επιτρέπεται, αλλά και επιβάλλεται. Έτσι την «υπερευτυχίην» μπορούμε να τη μεταφράσουμε ντόλτσε βίτα. «Δοκεί μοι κρείσσον = γουστάρω». Όσο για τα πραγματολογικά στοιχεία, κρατάμε πάντα την αρχαιοελληνική nomenclatura και όσα θα βάζαμε σαν επεξηγήσεις (πράγμα που δεν επιτρέπεται) τα περνάμε στο ποιητικό σώμα: «Ως από Πυθαγόρου = Καινούργιος Πυθαγόρας μας ηύρε στ’ αλήθεια». Κι εδώ μας δίνει και μια χρήσιμη πληροφορία: «Ό,τι φαίνεται για υποσημείωση σε μερικά ποιήματα του Εγγονόπουλου… κατ’ ουσίαν είναι στίχοι που πρέπει να διαβάζονται ως στίχοι». Υφολογικά μπορεί ο μεταφραστής να χρησιμοποιήσει το σημερινό αστικό ιδίωμα, μπολιασμένο με διαλέκτους, όπως ο «επίβουλος παις» μπορεί να γίνει το «πίβουλο κοπέλι» του Κορνάρου. Κι ακόμα μπορεί ο μεταφραστής να μιμείται πού και πού λογοτέχνες σύγχρονους ή παλιότερους, Σολωμό, Κάλβο, Καβάφη, Πατρίκιο και άλλους «εν Ελλάδι μετρ της επιγραμματικής τέχνης». Ακόμα και τα στιχάκια των ημερολογίων του τοίχου, τις μαντινάδες, τα αινίγματα, τις παροιμίες, την ατάκα του Θανάση Βέγγου: «Πελάαατες μουουου!» ή το σύνθημα στον τοίχο: «Εμπρός στον τέτοιον που χάραξε ο έτσι!».

Ο Γιώργος Κεντρωτής και ο Ανδρέας Λεντάκης, με το παράδειγμά τους, μας έδωσαν λύσεις και αποφάνθηκαν ότι η αρχαία ελληνική πυκνότητα δεν ορίζει και τη νέα ελληνική πυκνότητα. Και ο Βαμβακάρης επιστρατεύεται για του λόγου το αληθές (είναι μεγάλο το ποίημα και το παρακάμπτω, αν και δεν εχθαίρω το ποίημα το κυκλικόν).

Η Ανθολογία είναι απόλαυση. Τα ποιήματα, αλλά και η Εισαγωγή του Κεντρωτή, χωρίς την ξηρασία και τη σοβαροφάνεια, είναι λόγος επιστημονικός αλλά άνετος, ακομπλεξάριστος, τολμηρός, διασκεδαστικός, γοητευτικός:

«Νυξ μακρή και χείμα, μέσην δ’ επί Πλειάδα δύνει,/ καγώ παρπροθύροις νίσσομαι υόμενος»· με άλλα λόγια «Νύχτα του χειμώνα μακριά και αξημέρωτη,/ ο Ήλιος δέσμιος των Πλειάδων,/ κι εγώ στην πόρτα της μπροστά,/ από πόθο βαθύ για την άπιστη,/ να με τρυπάνε της βροχής οι στάλες./ Πέφτουν της βροχής οι στάλες/ κι εγώ κάθομαι στις σκάλες/ –που λέει και το άσμα το παλιό–» του Ασκληπιάδη αλλά και του Τσιτσάνη. Κατά το ύφος του μεταφραστή και η μελέτη· με αρέσει το χαμπαγκάρισμα, έλεγε ο Καβάφης. Και επειδή είναι γνωστό ότι ο χρόνος είναι η λυδία λίθος των πάντων και το Πέμπτο της Παλατινής περί Έρωτος συχνά ομιλεί, ιδού και το παράδειγμα: «ου κρύπτει πλαστόν έρωτα χρόνος», «Τον ψεύτικο έρωτα ο χρόνος δεν τον κρύβει», όπως και τίποτα ψεύτικο δεν ευδοκιμεί για πάντα…

 

Παλατινή ανθολογία – Βιβλίο πέμπτο: «Επιγράμματα ερωτικά»
Των εραστών τα μάτια είναι πάντα σα βροχή…
Εισαγωγικό σημείωμα – Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
363 σελ.
ISBN 978-960-01-1625-0
Τιμή €20,00
001 patakis eshop


 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
ΚΡΙΤΙΚΕΣ > ΠΟΙΗΣΗ
Θωμάς Κοροβίνης: «Ποιήματα και τραγούδια»

Μια ακροβασία πάνω στο κύμα, σαν μια παραλλαγή στον στίχο του άλλου ποιητή (χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία), αυτό μοιάζει να λέει ο Θωμάς Κοροβίνης σε όλα του τα τραγούδια· αλήθεια, ποιήματα ή τραγούδια;...

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΚΑΤΑΧΩΡΙΣΕΙΣ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Διεύθυνση

Πτολεμαίων 4
(Πλατεία Προσκόπων)
11635 Αθήνα,
Τηλ.-fax: 210.7212307
info@diastixo.gr
ISSN: 2585-2485

ΕΓΓΡΑΦΗ ΣΤΟ NEWSLETTER

Εγγραφείτε τώρα στο newsletter μας και μάθετε πρώτοι. τα τελευταία νέα για το βιβλίο και για τις τέχνες.

Με την επίσκεψη στο site μας, αποδέχεστε τη χρήση Cookies από το diastixo.gr, με σκοπό τη βελτίωση των υπηρεσιών που σας παρέχουμε.