Ρία Φελεκίδου: «Το παιχνίδι των δοντιών»

Η προσφυγιά, ο αναγκαστικός εκπατρισμός, η βιαία ομαδική μετανάστευση λαών εξαιτίας πολέμων ή άλλων συμφορών και κακών –λοιμών, λιμών, σεισμών, δίψας– είναι πανάρχαιο και παγκόσμιο φαινόμενο. Και καμιά σχέση δεν έχει με τις ομαδικές μετακινήσεις λαών κατά την αρχαιότητα σε καιρούς ειρήνης, που γίνονταν με ευνοϊκές προϋποθέσεις και καλούς οιωνούς προς αναζήτηση καλύτερης τύχης. Η δε αναχώρηση εκείνη από την πατρίδα, όπως και η μετεγκατάσταση στην ξένη γη, κατά κανόνα γινόταν πανηγυρικά και αποτελούσε ολόκληρη ιεροτελεστία. Δεν επρόκειτο για προσφυγιά, ούτε για αναγκαστική μετανάστευση σε καιρούς ειρήνης.

Όσο διαχρονική είναι η εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο με σκοπό την κυριαρχία και την επιβολή της θέλησης του ισχυρού επί του αδυνάτου, βιαίως, διά του πολέμου, άλλο τόσο διαχρονική δυστυχία και παγκόσμιο φαινόμενο είναι η προσφυγιά. Και όποιος δεν έζησε στο πετσί του την προσφυγιά, δεν βούτηξε στη θάλασσα ή στον ορμητικό ποταμό γιατί δεν είχε άλλη επιλογή, γιατί έτσι κι αλλιώς ήταν χαμένος, δεν καταλαβαίνει τι σημαίνει ξεριζωμός και προσφυγιά, τι σημαίνει κλείσιμο συνόρων, τι σημαίνει κλείσιμο πόρτας, τι σημαίνει αναγκαστική ομαδική ζωή σε καταυλισμό, σε σκηνές. Δεν έχει ιδέα πώς επιβιώνει το άτομο, η οικογένεια υπό αυτές και χειρότερες συνθήκες. Δεν μπορεί να καταλάβει τι εννοεί ένα παιδί όταν μιλάει για «παιχνίδι των δοντιών», τίποτα δεν μπορεί να καταλάβει. Κλείνει την πόρτα και απολαμβάνει ήσυχα τον «ύπνο του δικαίου».

Το παιχνίδι των δοντιών, ο παράξενος και αμφίσημος τίτλος του βιβλίου της Ρίας Φελεκίδου, χαραγμένος με άτονα, μόλις διακρινόμενα και χλωμά γράμματα, και όλο το έρημο σκηνικό του εξωφύλλου δεν προκαλούν ευχάριστα. Σκόπιμα, θεωρώ, για να φανεί από την αρχή το νόημα και η σημασία της ιστορίας, μιας αναίμακτης συγκινητικής ιστορίας που περιέχεται στο σεμνό κι απέριττο βιβλιαράκι των τριών τυπογραφικών. Χαρακτηριστικά τα οποία δηλώνονται με την αθώα φατσούλα του παιδιού, ανοιχτό στόμα που θέλει αλλά δεν μπορεί να μιλήσει, δυο πελώρια μάτια γιομάτα απορία και με τον τρόμο κρυμμένο πίσω από το διακριτικά συγκρατημένο κλάμα και τα στερεμένα δάκρυα. Όλα αυτά μαζί προδιαθέτουν τον αναγνώστη πως κάθε άλλο παρά ευχάριστη θα είναι η ιστορία που έγραψε με τόση αισθαντική υπευθυνότητα και γνώση του προβλήματος η Ρία Φελεκίδου, συγγραφέας έξι βιβλίων για παιδιά και με δύο ποιητικές συλλογές στο βιογραφικό της.

Πολλά βιβλία έχουν γραφτεί με θέμα το διαχρονικό αυτό πρόβλημα και ως φαινόμενο πανανθρώπινο, παγκόσμιο, μπορεί να συμβαίνει και σε πολλούς άλλους κατοικημένους πλανήτες, ποιος ξέρει (ακόμα και η αστροναύτισσα ΝΑΣΑ δεν γνωρίζει, προς το παρόν – από όσα μας λέει, φυσικά), και από πολλούς συγγραφείς, αλλά νομίζω πως η Ρία Φελεκίδου πρωτοτυπεί και σαφώς, καινοτομεί.

Με έναν πρωτότυπο, διακριτικό, απλό και πειστικό, εντέλει, τρόπο και λιτά μέσα καταγγέλλει τα τρομερά πάθη που βιώνουν καθημερινά οι πρόσφυγες, τα παιδάκια κυρίως, που ζουν στους πρόχειρους, αναγκαστικούς προσφυγικούς καταυλισμούς. Διαχειρίζεται μεθοδικά και δίνει στις τραγικές του διαστάσεις, χωρίς φωνασκίες, μελοδραματισμούς και δίχως λογοτεχνικές κορόνες, και με τον πιο παραπλανητικό, αθώο τίτλο Το παιχνίδι των δοντιών, που μεταλλάσσεται σε «μουσική των δοντιών», ένα τόσο δύσκολο, πολύμορφο και πολύπλοκο, πολυσυζητημένο θέμα, που όσο πάει γίνεται δυσεπίλυτο πρόβλημα με τις συνεχιζόμενες ροές ταλαιπωρημένων και εξαθλιωμένων ανθρώπων. Ένα πρόβλημα που προκαλεί κοινωνικές και πολιτικές, ανακυκλούμενες αναταράξεις, κλυδωνισμό και σκεπτικισμό σε πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο πεδίο.

Ωστόσο, η συγγραφέας δεν αφήνει τους ήρωές της ν’ αργοπεθαίνουν με μόνη παρηγοριά «το παιχνίδι των δοντιών», σιγά και με τρόπο φυσικό τούς βγάζει σε στερεό έδαφος, το εφιαλτικό τοπίο είναι παρελθόν, τους δίνει ελπίδα για καλύτερο αύριο.

Το παιχνίδι των δοντιών, που εκλαμβάνεται εξ ανάγκης και ερμηνεύεται σαν «μουσική των δοντιών», είναι ο ήχος που δημιουργείται από το τρίξιμο των δοντιών που προκαλεί το πολύ κρύο, ο αβάσταχτος πόνος, ο δυνατός φόβος και πολλές άλλες αιτίες. Και δεν παίζει μόνο ο ήρωας και πρωταγωνιστής αυτής της συγκλονιστικής στην απλότητά της ιστορίας, που μας λέει με πονεμένα λόγια ο Αμπντούλ:

«…Ο μπαμπάς μου με κοιτούσε στα μάτια. Σταματούσε να χτυπάει τα δόντια μόνο για να γελάσει […] Συνέχισε να χτυπάει τα δόντια του στον ίδιο ρυθμό με όλο και περισσότερο κέφι. “Έλα κι εσύ Αμπντούλ, ξεκίνα κι εσύ μαζί μου”, είπε ο μπαμπάς μου κι εγώ δεν έχασα καθόλου χρόνο […] ζήλεψε κι ο μικρός Άκραμ… και ήταν τόσο αστείο που σκάσαμε στα γέλια όλοι μαζί […] και γελούσαμε για ώρα με την καρδιά μας, έτσι όπως μπορεί να μην είχαμε γελάσει ποτέ… Έτσι ξεκίνησε το υπέροχο αυτό παιχνίδι […] απλώς χαίρομαι μόνος μου με τις μουσικές μου και μερικές φορές ξεχνάω και ότι κρυώνω».

Ωστόσο, η συγγραφέας δεν αφήνει τους ήρωές της ν’ αργοπεθαίνουν με μόνη παρηγοριά «το παιχνίδι των δοντιών», σιγά και με τρόπο φυσικό τούς βγάζει σε στερεό έδαφος, το εφιαλτικό τοπίο είναι παρελθόν, τους δίνει ελπίδα για καλύτερο αύριο. Ένα ουράνιο τόξο κάνει τον ουράνιο θόλο χαρούμενο με πανέμορφες χρωματικές ραβδώσεις. Μια καινούργια ζωή αρχίζει:

«Δεν θα κρυώνουμε πια, Αμπντούλ, θα πάμε σε ένα κανονικό σπίτι και δεν θα χτυπάμε απ’ το κρύο τα δόντια μας τις νύχτες… Θα θυμάσαι αυτό τον καιρό και θα μοιάζει μακρινός… και το παιχνίδι των δοντιών… και τις μουσικές… Και πάνω απ’ όλα πως η ζωή είναι πιο δυνατή απ’ τους ανθρώπους και τα λάθη τους. Σε όλα τα παιχνίδια, η ζωή είναι ο μεγάλος νικητής».

Το παιχνίδι των δοντιών το εικονογράφησε –προσέχω τον όρο «εικόνες»– με δεξιοτεχνία η Γεωργία Στύλου δίνοντας τις μορφές με τόση χρωματική ευαισθησία, όση μπορούν να σηκώσουν μέσα στη δραματική τροπή που είχε πάρει η ζωή, και με προσεγμένη ευελιξία χρωματίζει τις καμπύλες γραμμές που κυριαρχούν και δίνουν με τον τρόπο αυτόν το ανακυκλούμενο μαρτύριο της προσφυγιάς που ζει κάθε παιδί προσφυγόπουλο μαζί με κάθε ξεριζωμένη οικογένεια προσφύγων: τον καλυμμένο φόβο, τον τρόμο του σκοταδιού, τη στέρηση κάθε αγαθού, την απειλή του κρύου σε μια έρημη περιοχή ή κάτω από μια υποτυπώδη στέγη προστασίας, όπως είναι μια πρόχειρη σκηνή για περιστασιακή, προσωρινή στέγασή τους, ίσαμε το σημείο που η ίδια ζωή βγήκε «πιο δυνατή απ’ τους ανθρώπους» και τους χαμογέλασε και είδαν το ουράνιο τόξο να διαγράφει την εφτάχορδη ελπιδοφόρα άρπα του στον ουράνιο θόλο, για να παιχτεί μια εαρινή συμφωνία από χαρούμενα παιδικά χείλη.