Erich Fromm: «Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία»
Όπως μας ειδοποιεί στον Πρόλογό του ο συγγραφέας Erich Fromm, το βιβλίο του με τον τίτλο Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης μελέτης πάνω στο πόσο ο σύγχρονος άνθρωπος επηρεάζει και επηρεάζεται από κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Επειδή όμως το θέμα είναι πολύ πλατύ και, λόγω πολιτικών περιστάσεων, γίνεται και επικίνδυνο, υποχρεωτικά το περιορίζει σε μία όψη του μόνο, εκείνη που αφορά «το νόημα της ελευθερίας για τον σύγχρονο άνθρωπο». Το θέμα θα αναπτυχθεί, μελετηθεί, αναλυθεί σε δύο Προλόγους, εφτά Κεφάλαια και ένα Παράρτημα. Ακολουθεί η απαραίτητη βιβλιογραφία και οι ενημερωτικές-διευκρινιστικές σημειώσεις.
Βασική μονάδα του κοινωνικού γίγνεσθαι είναι το άτομο. Αυτό που κρύβει στην ψυχή και στο μυαλό του, καθώς και ποιες είναι οι δυνάμεις που κινούν το κοινωνικό και το ψυχολογικό γίγνεσθαι και, κατ’ επέκταση, το πολιτισμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει και διαμορφώνεται, είναι το ζητούμενο για τον Φρομ.
Και ενώ η παλαιά καταπιεστική κοινωνία κατέρρευσε και στη θέση της αναδύθηκε μια άλλη νέα, πλούσια, δημοκρατική και μοντέρνα και ο άνθρωπος απέκτησε περισσότερη ελευθερία, δεν έγινε περισσότερο ευτυχισμένος. Αντίθετα, σε μια κοινωνία γεμάτη υλικά αγαθά που ποτέ δεν είχε ονειρευτεί, αναπτύχθηκε η λογική του, που τον γέμισε από ένα αίσθημα μηδαμινότητας, μοναξιάς και άγχους, όταν συνειδητοποίησε πως δεν ήταν παρά ένα ασήμαντο γρανάζι της μηχανής, όπου ο «καλοταϊσμένος, καλοντυμένος, όχι όμως ελεύθερος άνθρωπος» ήταν απλώς ένα «αυτόματο». Και το άγχος αυτό είναι που ο συγγραφέας αναλαμβάνει να αναλύσει.
Στη φεουδαρχική κοινωνία η συσσώρευση του χρήματος είχε έναν σκοπό. Στη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία το χρήμα αυτό καθεαυτό είναι ο σκοπός. Η προτεσταντική κοινωνία, θεωρώντας τον άνθρωπο εκ φύσεως κακό, τον καταπίεζε γιατί ήθελε να αποδείξει τη δόξα του Θεού. Η καταναλωτική κοινωνία έκανε το ίδιο για το χρήμα. Σαν ο Λούθηρος και ο Καλβίνος, λέει ο Φρομ, να δούλεψαν για να της στρώσουν το έδαφος.
Και ενώ η παλαιά καταπιεστική κοινωνία κατέρρευσε και στη θέση της αναδύθηκε μια άλλη νέα, πλούσια, δημοκρατική και μοντέρνα και ο άνθρωπος απέκτησε περισσότερη ελευθερία, δεν έγινε περισσότερο ευτυχισμένος. Αντίθετα, σε μια κοινωνία γεμάτη υλικά αγαθά που ποτέ δεν είχε ονειρευτεί, αναπτύχθηκε η λογική του, που τον γέμισε από ένα αίσθημα μηδαμινότητας, μοναξιάς και άγχους.
Πού οφείλεται όμως ο φόβος μπροστά στην ελευθερία; Ένας πρώτος κίνδυνος οφείλεται στην ανακάλυψη της ατομικής βόμβας και, γενικώς, στα όπλα ολοκληρωτικού αφανισμού. Ένας δεύτερος είναι η πολύ γρήγορη επανάσταση της κυβερνητικής, η αντικατάσταση του ανθρώπου –χέρια και μυαλό– από τη μηχανή, η δημιουργία ενός κόσμου αυτορρυθμιζόμενου από τους υπολογιστές που «λογαριάζουν πολύ πιο γρήγορα και πιο σωστά από τον ίδιο». Ένας άλλος κίνδυνος είναι η δημογραφική έκρηξη, στην οποία συνέβαλε η πρόοδος στην ιατρική που προκάλεσε αύξηση του πληθυσμού χωρίς όμως να αυξηθεί ισοδύναμα η παραγωγή υλικών αγαθών για να μπορεί να ικανοποιήσει τις αυξημένες ανάγκες.
Αν και ο Χίτλερ ή ο Στάλιν εξαφανίστηκαν και στο σοβιετικό μπλοκ τα κράτη φιλελευθεροποιήθηκαν, αν στις ΗΠΑ έγιναν σημαντικές κινήσεις και οι μαύροι απέκτησαν ελευθερίες, η κοινωνία γιγαντώθηκε, οι κίνδυνοι αυξήθηκαν και ο φόβος δεν μειώθηκε.
Η κοινωνική παρατήρηση δείχνει ότι οι άνθρωποι ανέκαθεν αγωνίζονταν εναντίον εκείνων που είχαν προνόμια. Όταν όμως οι ίδιοι αποκτούσαν προνόμια, αγωνίζονταν εναντίον εκείνων που με τη σειρά του διεκδικούσαν και αυτοί μια θέση στον κόσμο των προνομιούχων. Οι καταπιεσμένοι, με τη σειρά τους, άλλαξαν θέση, καταπιέζοντας άλλους καταπιεσμένους. Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος θεωρήθηκε η τελική νίκη της ελευθερίας και ο θάνατος στο πεδίο της μάχης τιμή υπέρτατη. Γρήγορα όμως επήλθε η διάψευση και πολλοί ήταν εκείνοι που δεν ήθελαν καν να πολεμήσουν. Στην επιχειρηματολογία του ο Φρομ, έχοντας για παράδειγμα τη Γερμανία του Χίτλερ, λέει πως ο κίνδυνος μιας δημοκρατίας δεν είναι τα απολυταρχικά ξένα κράτη αλλά οι δυνάμεις που αναπτύσσονται μέσα στο ίδιο το δημοκρατικό κράτος (να θυμίσουμε, εδώ, το λεγόμενο: οι μεγάλες αυτοκρατορίες πέφτουν από μέσα. Παράδειγμα μας παρέχει η Ρώμη και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία). Δεν είναι λοιπόν μόνο οι οικονομικές και κοινωνικές δυνάμεις που συνέβαλαν στην άνοδο του φασισμού αλλά και η ανθρώπινη φύση. Αυτό μας οδηγεί σε εκείνο που ετέθη από την αρχή• στην αλληλεπίδραση των κοινωνικών, πολιτικών και ψυχολογικών δυνάμεων. Για την άνοδο του φασισμού είχε μιλήσει ο Νίτσε, ο Μαρξ και ο Φρόιντ, ο καθένας με τον τρόπο του. Στον Φρόιντ, ο Φρομ αφιερώνει αρκετές σελίδες, ερμηνεύοντας πώς «οι καταπιεσμένες ορμές μετατρέπονται σε τάσεις οι οποίες έχουν πολιτισμική αξία και έτσι γίνονται οι βάσεις του ανθρώπινου πολιτισμού». Ο Φρομ, αν και θεωρεί σπουδαία την άποψη του Φρόιντ δεν συμφωνεί, γιατί πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι προϊόν του κόσμου μέσα στον οποίο ζει, είναι προϊόν της ιστορίας αλλά και δημιουργός της συγχρόνως. Και εφόσον δεν μπορεί να ζήσει μόνος του, θα συνεργαστεί με άλλους, άρα θα δεσμεύσει μέρος της ελευθερίας του, και ιδού το αδιέξοδο.
Ο Φρομ, αν και θεωρεί σπουδαία την άποψη του Φρόιντ δεν συμφωνεί, γιατί πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι προϊόν του κόσμου μέσα στον οποίο ζει, είναι προϊόν της ιστορίας αλλά και δημιουργός της συγχρόνως. Και εφόσον δεν μπορεί να ζήσει μόνος του, θα συνεργαστεί με άλλους, άρα θα δεσμεύσει μέρος της ελευθερίας του, και ιδού το αδιέξοδο.
Η ελευθερία, λέει ο Φρομ, μεταβάλλεται ανάλογα με την επίγνωση και την αυτοσυνειδησία του καθενός. Ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος να επιλέγει τρόπους δράσης, να σκέφτεται, να αποκτά επίγνωση ότι στο τέλος του δρόμου τον περιμένει ο θάνατος. Και το καλύτερο παράδειγμα του το προσφέρει η έξωση των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο, όπου ζούσαν προστατευμένοι, ενώ έξω είναι μεν ελεύθεροι, αλλά απροστάτευτοι και δυστυχείς. Από θρησκευτικής απόψεως αμάρτησαν, από τη δική τους οπτική όμως έχουν αναλάβει την ευθύνη να ζήσουν μακριά από τη δεσποτεία και την απαγόρευση. Και αυτή είναι η πρώτη πράξη για να κερδίσουν την ελευθερία τους. Η «απαρχή της λογικής σκέψης» (το ξύπνημα της συνείδησης, λέει ο Πολ Βαλερί). Αυτή, βεβαίως, είναι μια μακρόχρονη διαδικασία. Το «πρωτότοκο από τα παιδιά της νεωτερικής Ευρώπης» άρχισε να αναδύεται στην Ιταλία κατά την Αναγέννηση, αλλά πέρασαν πάνω από τετρακόσια χρόνια ακόμα για να ελευθερωθεί από «εμφανείς καταναγκασμούς», πράγμα που από πολλές απόψεις το πέτυχε, από πολλές άλλες όμως, απλώς, αύξησε το χάσμα ανάμεσα σ’ αυτόν και στη δράση του – «το χάσμα ανάμεσα στην ελευθερία από και στην ελευθερία για να». Ένα απλό παράδειγμα από αυτά τα «από» και «για να» είναι: να μην μπορεί να πάει στην αγορά να εμπορευτεί τα αγαθά του όπως θέλει, σε όποιο μέρος θέλει, στην τιμή που θέλει ή να μην επιτρέπεται να μιλήσει για τεχνικά πράγματα της συντεχνίας σε άτομα που δεν ανήκουν σ’ αυτήν. Βεβαίως υπάρχουν δεσμεύσεις και σε προσωπικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο της ζωής.
Ο συγγραφέας θα διατρέξει όλη την περίοδο από την εποχή της Μεταρρύθμισης, οπότε τέθηκαν τα θεμέλια της ιδέας της ελευθερίας, μέχρι τα νεότερα χρόνια που συζητείται ο φόβος μπροστά στο φάσμα της.
Η αφήγηση, σε ωραία μετάφραση, είναι άνετη, σαφής, ενδιαφέρουσα, οι ιδέες προκλητικές.
Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία
Erich Fromm
Μετάφραση: Ουρανία Τουτουντζή
Διόπτρα
368 σελ.
ISBN 978-960-605-228-6
Τιμή: €17,70
