Θανάσης Αγάθος: «Η κινηματογραφική όψη του Γρηγορίου Ξενόπουλου»
Όλοι ξέρουμε ότι λογοτεχνία και κινηματογράφος είναι δύο τέχνες που έχουν μεταξύ τους μια συνεχή και δημιουργική συνομιλία. Από τότε που εμφανίστηκε η, τελικά, έβδομη τέχνη (στα τέλη του 19ου αι., μερικές χιλιάδες χρόνια, δηλαδή, ύστερα από την πρώτη), αποκλειστικά στηρίχτηκε στο πολύ πλούσιο υλικό της λογοτεχνίας. Η πρώτη ταινία που γύρισαν οι αδελφοί Λυμιέρ (1900) είχε ως τίτλο, αναφέρω ενδεικτικά, Τα Πάθη του Χριστού. Η δανειοληπτική τακτική που καθιέρωσε ευθύς εξαρχής ο παγκόσμιος κινηματογράφος συνεχίζεται έντονα μέχρι σήμερα. Χιλιάδες ταινίες βασίστηκαν σε αυτούσια ή διασκευασμένα μυθιστορήματα.
Στον ελληνικό χώρο επιδείχτηκε ενδιαφέρον για τον κινηματογράφο από λογοτέχνες, κυρίως όμως, και από πολύ νωρίς, από τον Γρηγόριο Ξενόπουλο (1867-1951). Το βιβλίο του Θανάση Αγάθου (επίκουρου καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών) από τις εκδόσεις Γκοβόστη, αυτό ακριβώς έχει ως θέμα του: τον Ξενόπουλο και τον κινηματογράφο.
Σύμφωνα με τον συγγραφέα, για τα ελληνικά δεδομένα ο πιο «κινηματογραφικός» από τους συγγραφείς μας είναι ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951), γιατί από πολύ νωρίς ασχολήθηκε με τον κινηματογράφο και έγραψε πολλά κείμενα (χρονογραφήματα και «αθηναϊκές επιστολές») που δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής: Διάπλαση των Παίδων, Αθηναϊκά Νέα, Έθνος, Εικονογραφημένη Εστία κ.ά., στα οποία ο πολυγραφότατος Ξενόπουλος αναφέρεται στον κινηματογράφο, άλλοτε θετικά κι άλλοτε επικριτικά, αλλά και γιατί έγραψε ο ίδιος δύο κινηματογραφικά σενάρια για ταινίες στηριγμένες σε δικά του έργα (Στέλλα Βιολάντη, 1931, και Ο κακός δρόμος, 1933). Κι ακόμη γιατί άλλα πέντε έργα του μεταφέρθηκαν στη μεγάλη οθόνη, όπως θα δούμε παρακάτω. Πέρα απ’ όλα αυτά ο χαρακτηρισμός αυτός δικαιολογείται και γιατί παρά τις επικρίσεις του για τον κινηματογράφο, που τον θεωρεί «συνώνυμο του χαμηλού γούστου στην τέχνη», και παρά τη σταθερή του θέση για το θέατρο, που το θεωρεί ανώτερο είδος τέχνης, δείχνει, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, ότι έχει «αντιληφθεί τις άπειρες δυνατότητες της έβδομης τέχνης και τον ρόλο της ως μέσου που αγγίζει τις πλατιές μάζες».
«Είναι, φαίνεται, καρμικό, αυτός που στα χρονογραφήματά του σε κάποια φάση εξυμνεί και μετά αμφισβητεί και επικρίνει τον κινηματογράφο, να γνωρίσει μια δεύτερη ζωή μέσα από τον κινηματογράφο».
Ακολουθεί στην έρευνά του δύο βασικούς άξονες: α) «πρόσληψη του κινηματογράφου από τον Ξενόπουλο», αλλά και β) «πρόσληψη του Ξενόπουλου από τον κινηματογράφο». Διαιρεί το βιβλίο του σε πέντε κεφάλαια:
α) Οι απόψεις του Ξενόπουλου για τον κινηματογράφο.
β) Θεματοποίηση του κινηματογράφου στην ξενοπουλική πεζογραφία: Η περίπτωση του μυθιστορήματος Ο ουρανοκατέβατος (1943-1944).
γ) Ο Ξενόπουλος διασκευάζει δύο έργα του για τον κινηματογράφο.
δ) Από τον Γρηγορίου και τον Δαμιανό στον Σακελλάριο και τον Δαλιανίδη. Οι μεταπολεμικές διασκευές του Ξενόπουλου.
ε) Ξενόπουλος και ελληνικός κινηματογράφος: Πανοραμική θέαση μιας πολυκύμαντης σχέσης.
Στο πρώτο κεφάλαιο ο συγγραφέας παρουσιάζει και σχολιάζει τα κείμενα που δημοσιεύτηκαν στα παραπάνω περιοδικά και εφημερίδες την περίοδο 1904-1937 και τα οποία περιέχουν τις απόψεις του Ξενόπουλου για τον κινηματογράφο. Μεθοδικά και διεξοδικά ο Αγάθος σχολιάζει τις απόψεις αυτές και, αν και δεν κρύβει τις αντιφατικές απόψεις του μεγάλου μας πεζογράφου, που σταθερά, μέχρι τουλάχιστον το 1913, επικρίνει τον κινηματογράφο και εν γένει τον θεωρεί «διασκέδασιν κατωτέραν του θεάτρου», ωστόσο δεν διστάζει ως ψύχραιμος κριτικός να αποδώσει «τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ». Στο τέλος αυτού του κεφαλαίου καταλήγει ως εξής: «Είναι, φαίνεται, καρμικό, αυτός που στα χρονογραφήματά του σε κάποια φάση εξυμνεί και μετά αμφισβητεί και επικρίνει τον κινηματογράφο, να γνωρίσει μια δεύτερη ζωή μέσα από τον κινηματογράφο».
Στο δεύτερο κεφάλαιο ο Αγάθος αναφέρεται στο άγνωστο σχεδόν μυθιστόρημα του Ξενόπουλου Ο ουρανοκατέβατος (1943-1944), στο οποίο η ηρωίδα, η Γιάννα Κλάδη, μια όμορφη κοπέλα από μεγαλοαστική οικογένεια της δεκαετίας του 1930, αποκτά την εμπειρία της συμμετοχής της σε μια κινηματογραφική ταινία βασισμένη στη Λυγερή του Καρκαβίτσα. Το εν λόγω μυθιστόρημα ενδιαφέρει τον συγγραφέα, όπως ο ίδιος δηλώνει, γιατί είναι το μόνο στο οποίο ο Ξενόπουλος θεματοποιεί τον κινηματογράφο.
Στο τρίτο κεφάλαιο το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στις περίφημες κινηματογραφικές ταινίες της δεκαετίας του 1930 Στέλλα Βιολάντη και Ο κακός δρόμος, των οποίων το σενάριο διασκεύασε ο ίδιος ο συγγραφέας τους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι παύει να προτιμά το «ζωντανό θέατρο», και είχαν ως πρωταγωνίστριες την Ελένη Παπαδάκη η πρώτη και την Κυβέλη και Μαρίκα Κοτοπούλη η δεύτερη.
Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται, στην ουσία, στην «πρόσληψη» του Ξενόπουλου από τον κινηματογράφο. Περιγράφονται δηλαδή και αναλύονται οι πέντε επόμενες κινηματογραφικές διασκευές έργων του Ξενόπουλου που προβλήθηκαν στις αίθουσες κατά το διάστημα 1949-1971. Οι ταινίες αυτές είναι: Ο κόκκινος βράχος (1949, του Γρηγόρη Γρηγορίου), Σαν τα πουλάκια (με τίτλο: Πρέπει να τα παντρέψουμε, 1953, του Μαυρίκιου Νόβακ), Νανότα (μία από τις τρεις ιστορίες της ταινίας Μέχρι το πλοίο, 1966, του Αλέξη Δαμιανού), Πειρασμός (με τίτλο: Όλοι οι άντρες είναι ίδιοι, 1966, του Αλέκου Σακελλάριου), Αντάρτης/Ποπολάρος (με τίτλο: Επαναστάτης ποπολάρος, 1971, του Γιάννη Δαλιανίδη). Ο Ξενόπουλος δεν πρόλαβε να τις δει, αφού το 1951 φεύγει από τη ζωή. Στη δεκαετία του 1970 οι ταινίες αυτές του Ζακυνθινού συγγραφέα θα μεταφερθούν στη «μικρή οθόνη», την τηλεόραση.
Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο, που έχει επιλογικό χαρακτήρα, ο Θανάσης Αγάθος, που τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται όχι μόνο στη νεοελληνική λογοτεχνία του 19ου-20ού αι., αλλά και στη σχέση της με τον κινηματογράφο και το θέατρο, εξετάζει συνολικά τη μετάπλαση της ξενοπουλικής πεζογραφίας και δραματουργίας στη μεγάλη οθόνη, για να καταλήξει σε μια αποτίμηση των κινηματογραφικών διασκευών του Ξενόπουλου ως τόπου «μνήμης του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού».
Τελειώνοντας, θα ήθελα να πω ότι πρόκειται για μια αξιόλογη επιστημονική μελέτη (με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών σε κάθε κεφάλαιο), η οποία αναδεικνύει την «πολυδιάστατη –αν και μάλλον παραγνωρισμένη– σχέση του Γρηγορίου Ξενόπουλου με τον κινηματογράφο».
Η κινηματογραφική όψη του Γρηγορίου Ξενόπουλου
Θανάσης Αγάθος
Γκοβόστης
240 σελ.
ISBN 978-960-446-140-0
Τιμή: €12,00
