Σκοπός του καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου της Ιντιάνα Edward Grant, με το βιβλίο Τα θεμέλια της σύγχρονης επιστήμης στον Μεσαίωνα, ήταν να δώσει μια σύντομη, ερμηνευτική εργασία που να απευθύνεται στο ευρύ κοινό, δίχως να της λείπει το ακαδημαϊκό υπόβαθρο, σχετικά με τα θεμέλια της σύγχρονης επιστήμης, έτσι όπως αυτά ανάγονται στον Μεσαίωνα. Εγχείρημα που, κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία.

Κι όταν λέμε πως ανάγονται στον Μεσαίωνα εννοούμε τέσσερις παράγοντες που έπαιξαν καταλυτικό ρόλο σε αυτό: τις μεταφράσεις επιστημονικών κειμένων από τα ελληνικά και αραβικά προς τα λατινικά, που πραγματοποιηθήκαν τον 12ο και 13ο αιώνα στη Δύση, τη δημιουργία και ανάπτυξη των πανεπιστημίων που χρησιμοποίησαν αυτές τις μεταφράσεις, την προσαρμογή του χριστιανισμού στην κοσμική παιδεία και την τροποποίηση της αριστοτελικής φυσικής φιλοσοφίας. Οι δύο τελευταίοι παράγοντες κατέστησαν δυνατοί με την εμφάνιση των θεολόγων-φυσικών φιλοσόφων. Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο συγγραφέας: «αν οι θεολόγοι στα πανεπιστήμια είχαν αποφασίσει να αντιταχθούν στην αριστοτελική μάθηση, γιατί τη θεωρούσαν επικίνδυνη για την πίστη, τότε δεν θα μπορούσε να γίνει επίκεντρο μελέτης στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια». Όλα τα ανωτέρω αναλύονται διεξοδικά, προκειμένου να φανεί σαφέστερα η όλη προετοιμασία που προηγήθηκε αυτού που αποκαλούμε σήμερα Επιστημονική Επανάσταση του 17ου αιώνα.

Εκείνο όμως που ξεχωρίζει περισσότερο απ’ όλα και μπορούμε να θεωρήσουμε τη βασικότερη κληρονομιά του Μεσαίωνα είναι πως εκείνη την εποχή, αυτούς τους πέντε αιώνες, από τον 12ο μέχρι τον 16ο-17ο, τέθηκαν τα θεμέλια της σχετικά ελεύθερης έρευνας και αυτονομίας της λογικής.

Διαχωρίζοντας τις προϋποθέσεις που έπαιξαν καταλυτικό ρόλο σε γενικές, εννοώντας το ευρύτερο πλαίσιο που είχε διαμορφωθεί με όλα τα παραπάνω, και ουσιαστικές καταφέρνει να μας ξεκαθαρίσει εκείνα τα βασικά χαρακτηριστικά που κατέστησαν δυνατή την επιστημονική επανάσταση. Ποιες ήταν, λοιπόν, οι ουσιαστικές προϋποθέσεις; Η ανάπτυξη της φυσικής φιλοσοφίας, με τη διατήρηση, αρχικά, και τη μετατροπή της κληρονομιάς της ελληνο-αραβικής γνώσης σε κάτι επωφελές για την ανάπτυξη της πρώιμης επιστήμης. Πώς; Με τα μεθοδολογικά επιτεύγματα των μεσαιωνικών φυσικών φιλοσόφων που αφορούσαν τα μαθηματικά και τη φυσική φιλοσοφία, αλλά και με τα «πειράματα σκέψης» και την ιδέα –από τις πιο γόνιμες που πέρασαν από τον Μεσαίωνα– σχετικά με το ερώτημα αν ο Θεός θα μπορούσε να εξολοθρεύσει την ύλη και να αφήσει πίσω του ένα κενό (Ζαν Μπουριντάν, Τόμας Μπραντγουάρντιν, Τζον Μπλαντ, Πιερ Γκασέντι, Νικόλαος Ορέμ, Μποναβεντούρα κ.λπ.). Πάνω σε αυτά τα μεθοδολογικά εργαλεία στηρίχτηκαν ο Νεύτωνας, ο Λοκ, ο Χομπς κ.ά. για να μας δώσουν αργότερα τις εξαιρετικές πραγματείες τους.

Πολύ ορθά ο Grant επισημαίνει το εκτεταμένο και πλούσιο σύνολο όρων που παρέδωσε ως κληρονομιά ο Μεσαίωνας, εμπλουτισμένο με νέες έννοιες κυρίως στους τομείς της αλλαγής και της κίνησης. Αλλά και τους βασικούς προβληματισμούς που απασχόλησαν τους σχολαστικούς φυσικούς φιλοσόφους του 16ου και 17ου αιώνα.

Εκείνο όμως που ξεχωρίζει περισσότερο απ’ όλα και μπορούμε να θεωρήσουμε τη βασικότερη κληρονομιά του Μεσαίωνα είναι πως εκείνη την εποχή, αυτούς τους πέντε αιώνες, από τον 12ο μέχρι τον 16ο-17ο, τέθηκαν τα θεμέλια της σχετικά ελεύθερης έρευνας και αυτονομίας της λογικής. Ιδιαίτερη μνεία σ’ αυτό κάνει ο συγγραφέας στο τέλος του βιβλίου, σχηματοποιώντας την περίοδο από την Καταδίκη του 1277 μ.Χ. έως τα έξι βασικά χαρακτηριστικά της νέας επιστήμης που εντόπισε ο ιστορικός του 17ου αιώνα Πίτερ Ντίαρ.

Με τη διεξοδική ανάλυση όλων των ανωτέρω ο συγγραφέας επιτυγχάνει και κάτι ακόμα. Καταφέρνει να δημιουργήσει μια γέφυρα μεταξύ της αποκαλούμενης «επιστήμης» της αρχαιότητας και της σύγχρονης επιστήμης. Κατ’ αυτό τον τρόπο ολοκληρώνεται η συνεχής πορεία εξέλιξης της επιστημονικής γνώσης από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας.

Αυτό που επισημαίνει με ιδιαίτερη προσοχή ο Grant, από την αρχή έως το τέλος του βιβλίου και προς αποφυγή παρεξηγήσεων, είναι η συνεχής διευκρίνιση του τίτλου αυτού του πονήματος. Κάνει λόγο για «θεμέλια» και «ρίζες» της σύγχρονης επιστήμης, που ανάγονται στον μεσαιωνικό κόσμο. Υπ’ αυτό το πρίσμα μπορεί κανείς να διαβάσει, χωρίς φόβο και πάθος, το τι προηγήθηκε των μεγάλων επιστημονικών ανακαλύψεων από τον 17ο αιώνα και ύστερα. Η θετικιστική οπτική του συγγραφέα βοηθάει σε αυτό. Και πράγματι, αν δεν ήταν όλοι οι παραπάνω που προαναφέραμε αλλά και σωρεία τόσων άλλων, μπορούμε να διανοηθούμε τι θα είχαν καταφέρει άραγε να ανακαλύψουν, στον τομέα του ο καθένας, όλα τα μεγάλα ονόματα που αναγνωρίζουμε σήμερα ως θεμέλιους λίθους των επιστημών τους; Ο Grant διατείνεται πως δεν θα τα είχαν καταφέρει.  

Οι εκδόσεις Ροπή, είκοσι περίπου χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του βιβλίου, συστήνουν στο ελληνικό κοινό αυτή την εργασία, μέσα από την πολύ καλή μετάφραση της Σαββίνας-Μελίνας Παπαδάκη.

Τα θεμέλια της σύγχρονης επιστήμης στον Μεσαίωνα
Το θρησκευτικό, θεσμικό και πνευματικό τους πλαίσιο
Edward Grant
Μετάφραση: Σαββίνα-Μελίνα Παπαδάκη
Ροπή
356 σελ.
ISBN 978-618-82782-2-6
Τιμή: €19,06

Ο Θανάσης Λιακόπουλος είναι συγγραφέας και κριτικός βιβλίου.

Άλλα κείμενα:

• Damon Galgut: «Αρκτικό καλοκαίρι»
• «Για το cine-theatre “Έξι στα Δώδεκα” (Β’ κύκλος) της Τατιάνας Λύγαρη» του Θανάση Λιακόπουλου
• Carson McCullers: «Ρολόι χωρίς δείκτες»
• Cormac McCarthy: «Ο επιβάτης» και «Stella Maris»
• James Ellroy: «Πανικός»

Twitter