Δήμητρα Αναστασιάδου: «Αρχαϊκές μητέρες»
Η Δήμητρα Αναστασιάδου σπούδασε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, από το οποίο έλαβε μεταπτυχιακό και διδακτορικό τίτλο. Στη συνέχεια δίδαξε δημιουργική γραφή και ανάγνωση στο Πάντειο και στο Πανεπιστήμιο Πατρών, συμμετέσχε σε συνέδρια, έγραψε, δημοσίευσε, συντόνισε. Βασική της επιστημονική ενασχόληση είναι το αρχαίο θέατρο. Διδακτορική της διατριβή Η διαχρονική πορεία της Μήδειας του Ευριπίδη. Προέκταση της διατριβής η παρούσα μελέτη –Αρχαϊκές μητέρες– στην οποία εξετάζει τη μητέρα μέσα από τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την ψυχολογία, την τέχνη γενικά. «Από τον Ησίοδο ως την αρχαία τραγωδία» γράφει στο «Αντί Εισαγωγής» μέρος του βιβλίου της «η μητέρα … ανοίγει ένα πεδίο συζήτησης και έρευνας για τον πολιτισμό, το φύλο, την ταυτότητα και την ετερότητα, το ίδιο και το Άλλο».
Η περιδιάβαση που θα εκκινήσει από τον αρχαίο κόσμο, θα σταθεί στη γυναίκα, όπως εμφανίζεται στον Φρόιντ, γυναίκα-μητέρα, ερωμένη καθ’ ομοίωσιν της μητέρας, και καταστροφέας – μητέρα-γη που επαναφέρει το παιδί στην αγκαλιά της. Από τη μελέτη δε θα λείψει κανείς επιφανής ψυχολόγος, του οποίου η συνδρομή θα φωτίσει το θέμα από τη δική του διαφορετική πλευρά. Τις αρχαϊκές μητέρες θα συνδράμουν τα αρχετυπικά πρότυπα της Κλυταιμνήστρας, των Ερινύων που κυνηγούν τον Ορέστη, της Ντάμας πίκα του Πούσκιν, της Λαίδης Μάκβεθ του Σαίξπηρ.
Η μητέρα, λέει η συγγραφέας, «είναι ένα σύνορο του Άδη» και ο Βιζυηνός, ο αφηγητής του διηγήματος, ο Γιωργής που καταγράφει τη σκηνή, «γίνεται θύμα και θήραμα της μητέρας του». Το έργο, όμως, από βίωμα του συγγραφέα και προσωπικό δράμα, γίνεται κοινό. Αφορά τον καθένα διαχρονικά και, όπως ο Ορέστης καταδιώκεται από τη μορφή της δολοφονημένης μάνας, έτσι και ο Γιωργής καταδιώκεται από τη μάνα που τον διαθέτει στον θάνατο αντί της κόρης.
Στην Ελλάδα, τη συζήτηση για την αρχαϊκή μητέρα εισήγαγε ο Παναγιώτης Σακελλαρόπουλος που άρχισε από τον Ησίοδο και έφτασε στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι. Το πρωτοφανές φαινόμενο της Αθηνάς, που γεννιέται από το κεφάλι του Δία, γεννά πολλές και ποικίλες ερμηνείες υπονομευτικές του προτύπου της μητέρας: η Αθηνά δηλώνει την παντοδυναμία και σοφία ή τον φθόνο της τεκνοποιίας ή την αποκήρυξη του θηλυκού ή την υποτίμηση της μητέρας ή την επιθυμία θριάμβου πάνω στη μητέρα ή την αποκήρυξη του μητρικού. Κι ακόμα είναι και φαλλική και παρθένα και πολλά άλλα.
Η μελέτη όμως έχει κεντρικό πυρήνα τη μητέρα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη και του Βιζυηνού, εφόσον το ελληνικό διήγημα μεταφέρει το αρχαϊκό σε ένα διαρκές παρόν, λέει η Αναστασιάδου.
Τα μέρη του βιβλίου είναι δύο. Το πρώτο, «Η Επιστροφή των Ερινύων στο έργο του Αλ. Παπαδιάντη», περιλαμβάνει τέσσερα επιμέρους κεφάλαια. Το δεύτερο, «Το μητρικό πένθος στον Βιζυηνό», περιλαμβάνει τρία κεφάλαια. Ακολουθούν «Σημειώσεις» και «Βιβλιογραφία».
Η συγγραφέας επισημαίνει το πλήθος των εργασιών που έχουν γίνει πάνω στο έργο του Σκιαθίτη συγγραφέα, πράγμα που δείχνει τη σημασία του για την έρευνα. Όμως τονίζει πως ο Παπαδιαμάντης δεν έγραφε για να αποδείξει κάτι, απλώς έγραφε «πηγαία σκηνικά ζωής… του τόπου όπου έζησε και μεγάλωσε», παραδίδοντάς μας «την προσωπική του ματιά». Ας θυμηθούμε εδώ τον ίδιο που έλεγε για κείνους που τον παρομοίαζαν με τον Ντοστογιέφσκι και τον Ντίκενς: «δεν ομοιάζω ούτε στον Δοστογιέσφκι ούτε στον Δίκενς, ομοιάζω στον εαυτόν του». Εκείνος το είπε αλλά οι παραλληλίζοντες δεν επτοήθησαν.
Ωστόσο, ανεξάρτητα από τον σκοπό του συγγραφέα, το έργο αποτελεί πολύτιμη πηγή για κάθε μελετητή, είτε το ενδιαφέρον είναι ο ίδιος αυτοβιογραφούμενος είτε τα κοινωνικά, πολιτισμικά, λαογραφικά και άλλα χαρακτηριστικά των προσώπων, των καταστάσεων και των τόπων των έργων του είτε τα φαινόμενα πέρα από τη μικρή κοινωνία της Σκιάθου, εφόσον ο Παπαδιαμάντης «υμνεί την κοινότητα», «σπάει τη βιογραφία του και κοιτά τον κόσμο… σπάει το φράγμα της ιστορίας» και «υπερβαίνει την ιστορική επαλήθευση». Τη διαχρονία τη στηρίζει στο ήθος, στο πάθος, στην ύβρι, στη δίκη, στην αμαρτία, στην ενοχή, στοιχεία που όλα είναι μόνιμα στο έργο του αλλά και πανανθρώπινα. Την τεκμηρίωση του συγκεκριμένου μάς την παρέχει η πασίγνωστη «Φόνισσα», της οποίας οι καταβολές επισημαίνονται στον Όμηρο, στον Ευριπίδη, στη Μήδεια και στην Αγαύη, όπου η μητρική αγκαλιά καταλήγει να είναι «η αρχή και το τέλος κάθε νέου σχεδίου ζωής».
Στην περίπτωση του Γεωργίου Βιζυηνού, η Αναστασιάδου εστιάζει στο «πένθος». Στο σώμα της μελέτης της βρίσκεται το επίσης πασίγνωστο και δημοφιλές διήγημα «Το αμάρτημα της μητρός μου», στο οποίο και ο Βιζυηνός, αυτοβιογραφούμενος, μας αποκαλύπτει ένα παλιό ανεπούλωτο τραύμα που θα τον συνοδεύει εφ’ όρου ζωής. Ήταν τότε που άκουσε κρυφά την προσευχή της μάνας του για την άρρωστη κόρη, κρυμμένος στον ναό: «Ευχαριστώ σε, Κύριε!... Σου έφερα δυο παιδιά μου στα πόδια σου… χάρισέ μου το κορίτσι!». Τέτοια μάνα είναι και η Γαία, τέτοια και η Δήμητρα που απειλεί να αφανίσει όλο το ανθρώπινο γένος, αν δεν βρει την Κόρη. Τέτοια και η Κλυταιμνήστρα που, μετά τη θυσία της Ιφιγένειας, εχθρεύεται τα άλλα της παιδιά. Η Αγαύη που σκοτώνει τον γιο της, η Θεοτόκος που δίνει τον γιο της για να σωθεί ο κόσμος. Η μητέρα, λέει η συγγραφέας, «είναι ένα σύνορο του Άδη» και ο Βιζυηνός, ο αφηγητής του διηγήματος, ο Γιωργής που καταγράφει τη σκηνή, «γίνεται θύμα και θήραμα της μητέρας του». Το έργο, όμως, από βίωμα του συγγραφέα και προσωπικό δράμα, γίνεται κοινό. Αφορά τον καθένα διαχρονικά και, όπως ο Ορέστης καταδιώκεται από τη μορφή της δολοφονημένης μάνας, έτσι και ο Γιωργής καταδιώκεται από τη μάνα που τον διαθέτει στον θάνατο αντί της κόρης. Ωστόσο, το παλιό τραύμα επανέρχεται στο προσκήνιο στο διήγημα «Ποίος ήτο ο φονεύς του αδελφού μου». Η επισήμανση των κοινών στοιχείων και, κυρίως, η ψυχογραφία της μάνας, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον: «Επήγες εις την άκρη του κόσμου, παιδί μου, και δεν εχάθηκες, κ’ εγύρισες. Και ο Χρηστάκης μας – πέντε ώρες δρόμο επήγε, κ’ έμεινεν εκεί!... Ε… μόνο οι νεκροί δεν γυρίζουν πίσω», λέει στον γιο που ήρθε από την ξενιτιά. Η μητέρα χαίρεται για τον Γιωργή που επέστρεψε, αλλά ο ερχομός του φέρνει στην επιφάνεια το πένθος για τον άλλο που δεν επέστρεψε. Κι έτσι ο Γιωργής έζησε την απόρριψη με την αδελφή του όταν ήταν μικρός και με τον αδελφό του, όταν ήταν μεγάλος. Όλο το έργο είναι γεμάτο από παρόμοια επεισόδια, πρόσωπα παραληρηματικά και φαντασιόπληκτα, μητέρες που ψάχνουν τα χαμένα παιδιά τους, παιδιά που δεν βρίσκουν τον δρόμο τους.
Η παράλληλη μελέτη αρχαίων και νέων κειμένων καταλήγει σε μερικά πολύ σημαντικά αποτελέσματα: ο Ορέστης ζει με τα φαντάσματά του, τα οποία όμως θα εξευμενίσει στο τέλος, αντίθετα ο Βιζυηνός, όχι· θα τα κουβαλάει, θα τον τρελάνουν και θα πεθάνει στο ψυχιατρείο. Ο Ίων δεν ξέρει ποιος είναι, ενώ ο Οιδίπους βγάζει τα μάτια του, όταν μαθαίνει ποιος είναι. Η θεματική συμπληρώνεται και με το παράδειγμα της «Αρετής» από την παραλογή «Του νεκρού αδελφού», που επιβεβαιώνει και συμπληρώνει τη μελέτη, με τη μάνα να αναζητεί την κόρη και να καταριέται τον γιο πάνω από τον τάφο του. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο πατέρας απουσιάζει και η απουσία αυτή σηματοδοτεί τη δύναμη της μητέρας, της οποίας το πένθος δεν τελειώνει και δεν θεραπεύεται ποτέ.
Η μελέτη, με αποδεικτικά και λογικά στοιχεία τεκμηριωμένη, έχει ένα επιπλέον προσόν· ξεπερνά την αυστηρότητα του επιστημονικού λόγου και κεντρίζει τα συναισθηματικά κέντρα του αναγνώστη, τον ελκύει και τον συγκινεί, τον κάνει μέρος του έργου, όπως μέρος του είναι και ο συγγραφέας –Παπαδιαμάντης, Βιζυηνός– που εκεί, μέσα στα έργα του, μπορούμε να δούμε την ταυτότητά του, αλλά και τη δική μας.
Αρχαϊκές μητέρες
Η διαχρονία του αρχαίου δράματος στο έργο του Αλ. Παπαδιαμάντη και του Γ. Βιζυηνού
Δήμητρα Αναστασιάδου
Εκκρεμές
328 σελ.
ISBN 978-618-5076-14-6
Τιμή: €15,26
