Ρόμπερτ Μούζιλ: «Περί βλακείας»
Σχετικά με τη βλακεία –την ανθρώπινη βλακεία, ασφαλώς– έχουν γραφτεί πολλά βιβλία, μελέτες και δοκίμια. Ανάμεσά τους βρίσκονται και τρία που έχουν ξεχωρίσει κι έχουν γίνει κλασικά. Είναι το Μωρίας εγκώμιον του Έρασμου, το Περί βλακείας του Ρόμπερτ Μούζιλ, και το Η τεράστια κοινωνική σημασία των βλακών στο σύγχρονοβίο, του Ευάγγελου Λεμπέση. Πρόσφατα, εκδόθηκε από τον Μίνωα σε εξαιρετική μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου το βιβλίο του Μούζιλ. Στον πρόλογό του, ο Πέτρος Τατσόπουλος σημειώνει πως ο συγγραφέας επιδιώκει να καταδείξει ότι η βλακεία δεν είναι μια έννοια «τόσο προφανής όσο δείχνει εκ πρώτης όψεως», και πιθανόν να τη συναπαντήσουμε εκεί όπου νομίζουμε πως συχνάζει η ευφυΐα. Το δοκίμιο Περί βλακείας είναι μια διάλεξη-ομιλία που έδωσε ο Μούζιλ τον Μάρτιο του 1937 στον Αυστριακό Σύλλογο Εργασίας στη Βιέννη. Στην αρχή, απευθυνόμενος στο ακροατήριό του, θέτει το ρητορικό ερώτημα: «Τι είναι τελικά η βλακεία;».
Πράγματι, τι είναι; Αφού μας θυμίζει το έργο Μωρίας εγκώμιον του Έρασμου, όπου ο φιλόσοφος γράφει πως «χωρίς κάποιες συγκεκριμένες βλακείες ο άνθρωπος δεν θα ερχόταν καν στη ζωή», υποστηρίζει πως το ερώτημα παραπέμπει και σε άλλες παρόμοιες απορίες για το τι είναι καλοσύνη, ομορφιά ή ηλεκτρισμός. Ο καθένας δίνει τη δική του απάντηση, σύμφωνα με τα γούστα του, τις γνώσεις και τις ιδιοτροπίες του. Υπάρχει μια δυσκολία, συνεχίζει ο Μούζιλ. Αυτός που θέλει να μιλήσει ή να παρακολουθήσει μια συζήτηση περί της βλακείας πρέπει να πάρει ως δεδομένο πως δεν είναι ο ίδιος βλάκας και βλέπει τον εαυτό του ως έξυπνο, μολονότι κάτι τέτοιο είναι σημάδι βλακείας. Κατά τον Μούζιλ, είναι βλακεία το να επιδεικνύεις την εξυπνάδα σου, αφού η ζωή έχει δείξει πως είναι φρονιμότερο να μην κάνεις τον έξυπνο. Είναι πολλά τα ζητήματα που θίγει ο συγγραφέας με αφορμή την έννοια της βλακείας. Για παράδειγμα, καταφέρεται εναντίον εκείνων των ανθρώπων με τα κατώτερα πνεύματα που κομπάζουν όταν βρεθούν υπό την προστασία ενός κόμματος, ενός έθνους, μιας θρησκευτικής αίρεσης ή κάποιου καλλιτεχνικού ρεύματος. Διότι, το ζήτημα της ματαιοδοξίας (τη συνδέει άμεσα με τη βλακεία) το διαπιστώνει κυρίως ανάμεσα στους λογοτέχνες (τους πυροβολεί ευθέως), τους οποίους γνώριζε πολύ καλά, άρα μπορούσε να μιλήσει γι’ αυτούς με επιχειρήματα.
Επιτίθεται στην άλλη βλακεία, στην υψηλότερη και πιο απαιτητική. Αυτή η υψηλότερη βλακεία, τονίζει, συνιστά την πραγματική αρρώστια της παιδείας, που είναι η αμορφωσιά, η αποτυχημένη παιδεία, η κακώς αποκτημένη παιδεία. Και καταλήγει στο ότι αυτή τη βλακεία θα έπρεπε να την αναζητήσουμε ο καθένας μέσα του.
Συνεχίζοντας, σημειώνει πως ακόμα και η ιδιοφυής σκέψη έχει στενή σχέση με τη βλακεία, ενώ το γεγονός ότι επί τη ποινή να θεωρηθεί κανείς βλάκας απαγορεύεται να μιλάει και να περιαυτολογεί πολύ η ανθρωπότητα το αντιπαρέρχεται με παράξενο τρόπο: μέσω των λογοτεχνών. Το είπαμε προηγουμένως: ο Μούζιλ πυροβολεί ευθέως τους λογοτέχνες. Γράφει: «Ο λογοτέχνης στο όνομα της ανθρωπιάς, επιτρέπεται να πει ότι του αρέσει το φαγητό του ή ότι ο ήλιος βρίσκεται στον ουρανό, επιτρέπεται να αποκαλύπτει τον εαυτό του, να ξεστομίζει μυστικά, να εξομολογείται, να δίνει ανενδοίαστα λογαριασμό για τα πάντα». Οι κακοί ποιητές και οι κακοί συγγραφείς, αλλά και οι κακοί αναγνώστες, αποτελούν στόχο για τον Μούζιλ. Διαβάζουμε: «Κοιτάξτε τις παρατηρήσεις που βρίσκει κανείς στα περιθώρια των δύσκολων μυθιστορημάτων που έχουν κυκλοφορήσει. […] Εδώ όπου ο αναγνώστης είναι σχεδόν μόνος με τον συγγραφέα, η κρίση του εκφράζεται συχνότερα με τις λέξεις “βλακεία!”, “ανοησίες!”, “άφατη βλακεία!” και παρόμοιους όρους».
Κατά τον Μούζιλ, ο καθένας μπορεί να πει πως «η βλακεία και η εξυπνάδα εξαρτώνται τόσο από τη νόηση όσο και από το συναίσθημα». Στην καθημερινή ζωή, λέει, θεωρούμε τον βλάκα έναν άνθρωπο με κάπως λιγότερο μυαλό. Η ειλικρινής βλακεία, προσθέτει, είναι λιγάκι καθυστερημένη στο μυαλό, είναι αυτό που λέμε «αργόστροφη». Ο ίδιος επιτίθεται στην άλλη βλακεία, στην υψηλότερη και πιο απαιτητική. Αυτή η υψηλότερη βλακεία, τονίζει, συνιστά την πραγματική αρρώστια της παιδείας, που είναι η αμορφωσιά, η αποτυχημένη παιδεία, η κακώς αποκτημένη παιδεία. Και καταλήγει στο ότι αυτή τη βλακεία θα έπρεπε να την αναζητήσουμε ο καθένας μέσα του. Πώς όμως θα την καταπολεμήσουμε; Η λύση, υπογραμμίζει, το σημαντικότερο μέσο εναντίον της βλακείας, είναι η μετριοφροσύνη.
Αυτά από τον Αυστριακό συγγραφέα που μας χάρισε, μεταξύ άλλων, τα βιβλία Ο νεαρός Τέρλες, Τρεις γυναίκες, Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες και πέθανε το 1942 αυτοεξόριστος στη Γενεύη, μακριά από το βαρύ χέρι του Χίτλερ που τότε μεσουρανούσε.
Περί βλακείας
Ρόμπερτ Μούζιλ
Μετάφραση: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου
Μίνωας
92 σελ.
ISBN 978-618-02-0727-9
Τιμή: €10,99
