Rob Riemen: «Η αέναη επιστροφή του φασισμού» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ
Το βιβλίο ανοίγει σαν κινηματογραφικό πλάνο από τη θαυμάσια ταινία του Βισκόντι που βασίζεται στο μυθιστόρημα Θάνατος στη Βενετία του Τόμας Μαν. Όχι όμως στο φαντασμαγορικό πολυτελές ντεκόρ της επιφάνειας, αλλά σ’ αυτό που επιμελώς κρύβεται πίσω από τη βιτρίνα. Και πράγματι, το πρόβλημα που ανακαλύπτει ο γιατρός είναι οι αρουραίοι. Αρουραίοι εδώ κι εκεί· ένας σήμερα, δυο-τρεις αύριο και άλλοι τις επόμενες μέρες, στο σπίτι του, στο Οράν. Η διαπίστωση είναι: Πανούκλα, και πανούκλα είναι ο φασισμός ο οποίος επιστρέφει. Αυτό ακριβώς είναι το θέμα του βιβλίου του Rob Riemen.
Ο συγγραφέας κάνει μια βαθιά και πλατιά επισκόπηση του φαινομένου για να το περιγράψει και να το ερμηνεύσει, ανατρέχοντας σε αρχαίες, νεότερες και πιο σύγχρονες πηγές. Διότι το «πρόβλημα» δεν είναι σημερινό. Έχει κάνει την εμφάνισή του, άγνωστο πότε, αλλά οι ιθύνοντες, εθελοτυφλώντας, προσποιούνται ότι δεν αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο, του αλλάζουν το όνομα και πετυχαίνουν αυτό που ήδη έχει σχολιάσει ο Θουκυδίδης: «Για να δικαιολογούν τις πράξεις τους, άλλαζαν τη σημασία των λέξεων». Έτσι στην αμερικανική κοινωνία, παρατηρεί ο συγγραφέας, το «πρόβλημα» βαφτίζεται «ταμπού» και ο «φασισμός» είναι ταμπού· διότι ο στόχος είναι να μη δημιουργηθεί πανικός σε μια χώρα που οι άνθρωποι έχουν γίνει μάζα, που δεν ενδιαφέρονται παρά μόνο για την απόλαυση απόκτησης αγαθών, χωρίς βαθύτερο ενδιαφέρον για τίποτα. Ο Ορτέγκα υ Γκασέτ ονόμασε «μαζάνθρωπο» το είδος και την κοινωνία του «Κοινωνία της μάζας».
Κάθε κοινωνία θα ζήσει τον δικό της φασισμό γιατί, επειδή ο φασισμός δεν έχει ιδεολογία, θα πάρει τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας στην οποία ανήκει.
Το 1947, ο Αλμπέρ Καμύ γράφοντας τη δική του Πανούκλα (εδώ πιστεύω έχει τη ρίζα της η «πανούκλα» του προλόγου του Riemen) επεσήμαινε πως ο λαός μπορεί να πανηγυρίζει επειδή το πρόβλημα έληξε, ο γιατρός όμως όχι, δεν μπορεί, διότι ο γιατρός ξέρει ότι ο βάκιλος της πανούκλας μπορεί να ζει δεκάδες χρόνια κρυμμένος σε ρούχα ή έπιπλα ή κουρτίνες ή βιβλία. Ο Τόμας Μαν, στις 3 Οκτωβρίου 1940, αυτοεξόριστος στην Αμερική, σε μια διάλεξη στο Κολέγιο Κλέρμοντ στο Λος Άντζελες, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Ζώντας πάνω από τριάντα χρόνια στο Μόναχο, παρατήρησε «πώς ανέβηκε στην εξουσία το φασιστικό κίνημα» και καταλήγει: «Επιτρέψτε μου να σας πω ολόκληρη την αλήθεια. Αν κάποτε ο φασισμός έρθει στην Αμερική, θα έρθει στο όνομα της Ελευθερίας».
Ο Αλέξις ντε Τοκβίλ παρατήρησε το φαινόμενο στην Αμερική με τους ανθρώπους αποχαυνωμένους να είναι παραδομένοι στην απόκτηση αγαθών. Αλλά και η Ευρώπη δεν διαθέτει πια κανέναν κώδικα ηθικής. Ο ποιητής Πολ Βαλερύ ήλπιζε ότι το πνεύμα μπορεί να μετατρέψει την ιδιοσυστασία σε έργο τέχνης. Παραιτηθήκαμε, όμως, από τον ελεύθερο χρόνο μας, δηλαδή την εσωτερική μας γαλήνη. Ο κόσμος, παραδομένος στην ευκολία της απόλαυσης, απομακρύνθηκε από τις αξίες της ζωής –Αλήθεια, Ελευθερία, Ανθρωπισμός– οι οποίες έχουν χάσει την αξία τους. Μηδενίζοντας τις αξίες, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις να αναπτυχθεί ο βάκιλος του φασισμού. Για τους κινδύνους είχε προειδοποιήσει ο Γκαίτε στα 1812, παρατηρώντας τους νέους της εποχής του που παρασύρονταν από τα πάθη τους, καταστρέφοντας κάθε καλό που θα μπορούσε να τους οδηγήσει στην ευτυχία.
Ο Νίτσε, επίσης, είχε προαναγγείλει με μικροσκοπική ακρίβεια το φασιστικό καθεστώς, την κατάρρευση των αξιών και τον μηδενισμό. Ο βάκιλος του φασισμού επιβιώνει μέσα στη δημοκρατία και όποιος δεν θέλει να παραδεχτεί την πραγματικότητα και δεν μαθαίνει από την Ιστορία υποχρεούται να την επαναλάβει, λέει ο συγγραφέας. Στην Ευρώπη έτσι έγινε· όταν ο βάκιλος ωρίμασε, εμφανίστηκε στον κόσμο το διαβολικό δίδυμο, Μουσολίνι-Χίτλερ, που εξέφρασαν μια κατάσταση, η οποία είχε εμφανιστεί πολύ πριν από αυτούς. Στο μυθιστόρημα του Τζόρτζιο Μπασάνι Ο κήπος των Φίντζι-Κοντίνι (μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο από τον Βιτόριο ντε Σίκα), ο Μουσολίνι αντιπαθεί τον Χίτλερ και συμπαθεί τους Εβραίους, οι οποίοι μπαίνουν στο κόμμα του. Ο Μουσολίνι έλεγε ότι οι Ιταλοί και οι Εβραίοι είναι μεγάλα ιστορικά έθνη και ο Χερ Χίτλερ είναι ένα χωρατό. Όμως όταν ο βάκιλος ωρίμασε, το πράγμα άλλαξε. Το ερώτημα είναι: γιατί ο σημερινός άνθρωπος νοιάζεται τόσο για το φαίνεσθαι και όχι για το είναι; Γιατί δίνει μεγάλη αξία στην τεχνολογία, στην ταχύτητα, στα χρήματα; Η απάντηση έχει δοθεί από τον Σωκράτη πριν από είκοσι πέντε αιώνες, όταν παρατήρησε ότι ο τρόπος ζωής είναι «στραμμένος αποκλειστικά στις απολαύσεις και αγνοεί τις υψηλές αξίες». Αρχαίοι και νεότεροι σοφοί στο ίδιο καταλήγουν. Ο κλονισμός των αξιών φέρνει τη μαζοποίηση των ανθρώπων. Η σημερινή κυριαρχία του πολιτισμικού κιτς, η λάμψη της επιφάνειας, το πόσα βγάζεις, ανεξαρτήτως του τρόπου με τον οποίο τα βγάζεις, ο έμπορος που νοιάζεται για το κέρδος και αδιαφορεί για το περιβάλλον, όλα είναι δείγματα καλπάζοντος φασισμού. Και το μέγα θέμα: η παιδεία. Η παιδεία που δεν έχει στόχο να διδάξει, να καλλιεργήσει πνευματικά, να βοηθήσει τον άνθρωπο να βιώσει το ωραίο, να κάνει πραγματικότητα τη δικαιοσύνη. Που παραμέρισε τη φιλοσοφία, τη φιλολογία και την τέχνη, οι οποίες διαπλάθουν πνευματικά τον άνθρωπο, για να βάλει στη θέση τους τα οικονομικά.
Τον Μάιο του 1960, ο Ιταλός εκδότης Τζιαντζιάκομο Φελτρινέλι, εκδότης του μυθιστορήματος του Ρώσου ποιητή Μπόρις Πάστερνακ, Δόκτωρ Ζιβάγκο, του έγραφε πως «Το τέταρτο Ράιχ είναι η εποχή των συμβιβασμών, του χρήματος και της πνευματικής φτώχειας».
Ο επίλογος του βιβλίου είναι εφιαλτικός. Κάθε κοινωνία θα ζήσει τον δικό της φασισμό γιατί, επειδή ο φασισμός δεν έχει ιδεολογία, θα πάρει τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας στην οποία ανήκει. Και το κλίμα το διαμορφώνουν τα πολιτικά κόμματα, τα πανεπιστήμια που δεν είναι αντάξια του ονόματός τους, ο επιχειρηματικός κόσμος, τα ΜΜΕ, «αυτές οι διεφθαρμένες ελίτ που καλλιεργούν ένα κλίμα πνευματικής κενότητας».
Μετά την Πανούκλα, ο Αλμπέρ Καμύ δημοσίευσε το δοκίμιο Ο επαναστατημένος άνθρωπος, όπου εξετάζει γιατί αποκτηνώθηκε έτσι η Ευρώπη. Την απάντηση τη δίνει στην τελευταία σελίδα: «Γιατί δεν αγαπάει πια τη ζωή». Άρα, πλαγίως δίνει την απάντηση στη θεραπεία της πανούκλας και ο Καμύ και ο Riemen: η αγάπη για τη ζωή. Αν αγαπήσουμε, ίσως περισώσουμε κάτι από αυτό που η λογική προγραμματίζει: την πλήρη εξόντωση του μολυσμένου με φασισμό πλανήτη με όλο το φορτίο του.
Η αέναη επιστροφή του φασισμού
Rob Riemen
μετάφραση: Αλεξάνδρα Ζώη
Πατάκης
96 σελ.
Τιμή € 5,70
