Ακόμα και σήμερα, 80 και πλέον χρόνια μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία και την εκκίνηση της καταστροφικής πορείας τους προς τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, ο ανθρώπινος νους δυσκολεύεται να εξηγήσει το τι προκάλεσε αυτή τη θηριωδία.
Η Ευρώπη αδυνατεί ακόμα και στις ημέρες μας να ερμηνεύσει το απόθεμα βίας σε βάρος των εχθρών, το τυφλό πάθος για νίκη και το μίσος για τον (τότε) πολιτισμό που εκδήλωσε το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα, ο Αδόλφος Χίτλερ αλλά και ένα κομμάτι του γερμανικού λαού.

Αυτό το ερώτημα προσπαθεί να επιλύσει ο εβραϊκής καταγωγής Νόρμπερτ Ελίας, ένα από τα πιο φωτεινά μυαλά της Ευρώπης του 20ού αιώνα. Γεννημένος το 1897 στο Βρότσλαβ της σημερινής Πολωνίας (τότε Μπρέσλαου της Πρωσίας), έλαβε πλούσια εκπαίδευση στη Φρανκφούρτη και τη Χαϊδελβέργη (Φιλοσοφία, Ψυχολογία και Ιατρική), διέφυγε με την άνοδο των Ναζί στη Γαλλία και κατέληξε στην Αγγλία, όπου σταδιοδρόμησε ως πανεπιστημιακός, έχοντας πάρει τη βρετανική υπηκοότητα.

Τριάντα χρόνια μετά την άνοδο των Ναζί και μόλις μια 15ετία μετά το τέλος του πολέμου, σε μια εποχή που δικαζόταν στο Ισραήλ ο διαβόητος εγκληματίας πολέμου Άντολφ Άιχμαν (1961/62), ο Νόρμπερτ Ελίας επιχειρεί μια αποκωδικοποίηση του ναζιστικού φαινομένου.

Το δοκίμιο του Ελίας ρίχνει φως στην κοινωνία που συγκρότησαν οι ηγεμόνες των διάσπαρτων γερμανικών κρατιδίων και σκιαγραφεί τους παράγοντες που συντέλεσαν στη διαχρονική εξέλιξη της Γερμανίας και στη διαμόρφωση του λεγόμενου «εθνικού χαρακτήρα» της, που αξιοποίησαν αργότερα οι Ναζί.

ΑΝΩΦΕΛΗ ΣΦΑΓΗ

Το παρόν δοκίμιο, γραμμένο σε μια περίοδο πολύ κοντινή στα γεγονότα και χωρίς να είναι διαθέσιμη στον συγγραφέα του η πλούσια βιβλιογραφία του σήμερα, αποτελεί μια έξοχη ανάλυση, η οποία συνδυάζει την κοινωνιολογική ματιά του συγγραφέα πάνω στη γερμανική κοινωνία με τα οξυδερκή σχόλιά του για την ιστορική διαδρομή του γερμανικού έθνους, τη συγκρότηση του κράτους και την ιδιοσυγκρασία των πρωταγωνιστών, κόμματος και λαού.

Ο Ελίας, καθηγητής μεταπολεμικά στο Πανεπιστήμιο του Λέστερ, πιστεύει ότι η θηριωδία των Ναζί ήταν μια ανώφελη σφαγή που, στρατιωτικά τουλάχιστον, δεν πρόσθεσε απολύτως τίποτα στον γερμανικό σχεδιασμό, ενώ ούτε σε κοινωνικό επίπεδο η μαζική δολοφονία εκατομμυρίων ανθρώπων λειτούργησε θετικά. Τότε, γιατί;

Αν εξεταστεί το ιδεολογικό και συνειδησιακό υπόβαθρο του γερμανικού έθνους –κι αυτό πράττει στις σελίδες του βιβλίου ο Ελίας– αποκαλύπτεται ότι οι εθνικοσοσιαλιστές, και μαζί τους η πλειοψηφία του γερμανικού λαού, υποκινήθηκαν από ένα σύνολο πεποιθήσεων το οποίο έχει ρίζες βαθιά μέσα στη γερμανική Ιστορία και δεν περιορίζεται στο πρόσφατο παρελθόν, την περίοδο δηλαδή πριν από την κατάρρευση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. «Η απόπειρα των Ναζί κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ν’ αφανίσουν τους Εβραίους [...] υπήρξε ένα από τα πιο τρανταχτά παραδείγματα της δύναμης που μια πεποίθηση –εν προκειμένω μια κοινωνική ή, καλύτερα, εθνική πεποίθηση– μπορεί να αποκτήσει πάνω στους ανθρώπους», γράφει στις πρώτες κιόλας σελίδες.

Ποια ήταν, όμως, η πεποίθηση αυτή; Ποιος είναι ο «γερμανικός χαρακτήρας» του τίτλου; Το δοκίμιο του Ελίας ρίχνει φως στην κοινωνία που συγκρότησαν οι ηγεμόνες των διάσπαρτων γερμανικών κρατιδίων και σκιαγραφεί τους παράγοντες που συντέλεσαν στη διαχρονική εξέλιξη της Γερμανίας και στη διαμόρφωση του λεγόμενου «εθνικού χαρακτήρα» της, που αξιοποίησαν αργότερα οι Ναζί.

Πρώτο συμπέρασμα: οι Γερμανοί είχαν ασαφή αντίληψη για το έθνος και την ταυτότητά τους μέσα στην Ευρώπη. Δεύτερο συμπέρασμα: οι Γερμανοί είχαν, σε αντίθεση με τους Βρετανούς και τους Γάλλους, μακρά παράδοση απολυταρχικής διακυβέρνησης ή, για την ακρίβεια, «η κοινοβουλευτική δημοκρατία δεν ήταν ένας θεσμός με τον οποίο ταυτίστηκαν αμέσως μόλις έκανε την εμφάνισή του το 1918». Έτσι εξηγεί ο Ελίας το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια του ναζιστικού εφιάλτη δεν υπήρξε στη Γερμανία πολιτική ή κοινωνική αντιπολίτευση, με εξαίρεση μια απόπειρα δολοφονίας του Φύρερ οργανωμένη από οπαδούς του παλαιού, στρατιωτικοπολιτικού κατεστημένου. Τρίτο συμπέρασμα: οι Γερμανοί εμφορούνταν από μια απόλυτη πεποίθηση (κοινή και σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς, αλλά λιγότερο έντονη) ενός εθνικού και κοινωνικού ιδεώδους, το οποίο μάλιστα έπρεπε με οποιοδήποτε τίμημα, ακόμα και με θυσία της ίδιας της ζωής τους, να υπηρετήσουν, ακόμα κι όταν το ιδεώδες αυτό είχε ελάχιστες πιθανότητες επιτυχίας ή διαγραφόταν η αποτυχία του. Έτσι εξηγεί ο Ελίας το γεγονός ότι οι στρατιώτες του Ράιχ μάχονταν ακόμα και πάνω στα αποκαΐδια της Καγκελαρίας, με τους συμμάχους μέσα στο Βερολίνο.

ΟΝΕΙΡΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Αναλύοντας τόσο τα ιστορικά γεγονότα που συνέθεσαν αυτό που γνωρίζουμε ως προπολεμική Γερμανία (ξεκινώντας από την απουσία Βιομηχανικής Επανάστασης), όσο και το πλέγμα των εθνικών πεποιθήσεων που διαμορφώθηκε στο διάβα των αιώνων και μέχρι τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης (σχολιάζει την άνοδο των σοσιαλιστικών ιδεών και του εργατικού κινήματος), ο Ελίας καταλήγει στο πώς και γιατί ο γερμανικός λαός σχημάτισε την «αυτοεικόνα» που είχε τη στιγμή που επέλεξε να κυβερνηθεί από τον Χίτλερ, τη στιγμή που υιοθέτησε το σχέδιο του τελευταίου για τη δημιουργία του «Ράιχ της Χιλιετίας». Τη στιγμή που ρίχτηκε σε έναν εκ των προτέρων άνισο αγώνα.

Ο Ελίας ήταν πεπεισμένος ότι, υπό τις δεδομένες συνθήκες της πληθυσμιακής δύναμης των Γερμανών σε σχέση με όλο τον κόσμο που μάχονταν, αλλά και με τον εντεινόμενο εθνικισμό στην Ευρώπη κι αλλού, το σχέδιο του Φύρερ δεν θα είχε καμία απολύτως τύχη, ούτε στην Ευρώπη, ούτε πουθενά αλλού. Χαρακτηρίζει μάλιστα την όλη σύλληψη του Χίτλερ «προβιομηχανικό τρόπο σκέψης». Ήταν μια «ονειρική αυτοκρατορία»: ο Ελίας χρησιμοποιεί αυτόν τον όρο για να περιγράψει το τι επιδίωκαν οι Γερμανοί όταν με άγριο, βάρβαρο τρόπο προσπάθησαν να σταματήσουν τον χρόνο στις αρχές του 20ού αιώνα, να γυρίσουν πίσω τους δείκτες στο ρολόι του ευρωπαϊκού πολιτισμού, να δημιουργήσουν ένα Ράιχ στη θέση μιας χώρας η οποία, κατά τη συλλογική τους παράκρουση, απειλούνταν, υποβαθμιζόταν σε χώρα δεύτερης ή τρίτης κατηγορίας.

Η «λαχτάρα της υποταγής» του ατόμου σε ένα κράτος που έχει στηθεί σε τόσο αυταρχική βάση, η «γερμανική συνείδηση» που έκανε τους Γερμανούς δεκτικούς σε κρατικούς καταναγκασμούς, σε συνδυασμό με μια τελείως εσφαλμένη αντίληψη για το τι τάχα δεινά είχαν περάσει οι ίδιοι ως έθνος στο παρελθόν, οδήγησε, κατά τον συγγραφέα, στο όνειδος των στρατοπέδων συγκέντρωσης και την απάνθρωπη «Τελική Λύση».

Κείμενο με ηλικία μισού και πλέον αιώνα, το παρόν, πυκνό και καλογραμμένο δοκίμιο είναι μια αφορμή, ειδικά σήμερα, να ξαναδούμε τις αντοχές του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας
Νόρμπερτ Ελίας
Δοκίμιο πάνω στην κατάρρευση του πολιτισμού
μετάφραση: Γιάννης Πεδιώτης, Γιάννης Θωμαδάκης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
184 σελ.
Τιμή € 16,00

Ο Θανάσης Αντωνίου είναι δημοσιογράφος.

Άλλα κείμενα:

• J. Bradford DeLong: «Στον δρόμο προς την ουτοπία»
• Martin Gross: «Η τελευταία χρονιά»
• Γιάννης Μουρατίδης: «Ταξίδια στο μέλλον» (Ι και ΙΙ)
• Λέανδρος Μπόλαρης: «Ουκρανία: Σταυροδρόμι ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών»
• Myeongseok Kang – BTS: «Beyond The Story»

Twitter