Georges Didi-Huberman: «Επιβίωση των πυγολαμπίδων» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ
Η κόλαση και ο παράδεισος του Δάντη έχουν τον ρόλο τους στο βιβλίο του Georges Didi-Huberman με τον τίτλο Επιβίωση των πυγολαμπίδων. Οι πυγολαμπίδες, τα μικροσκοπικά εκείνα ζωύφια-φωτάκια που κυκλοφορούν στην εξοχή, στα χωράφια, στα αμπέλια και αλλού, αναλαμβάνουν συμβολικά τον ρόλο των πολιτικών, οι οποίοι λάμπουν στο σκοτάδι στο 26ο άσμα της «Κόλασης» του Δάντη. Πρόκειται για τον όγδοο κύκλο της «Κόλασης», κύκλο των πολιτικών, όπου ο ποιητής αναγνωρίζει τους προύχοντες της Φλωρεντίας. Κι ενώ το φως του Παραδείσου απλώνεται παντού, την Κόλαση φωτίζουν μόνο οι πυγολαμπίδες.
Ο Σάντρο Μποτιτσέλι στα διαγράμματά του για τη Θεία Κωμωδία ζωγράφισε μικρά πρόσωπα που μορφάζουν ή ικετεύουν μέσα στη φωτιά της κόλασης. Όμως ο ζωγράφος δεν μπόρεσε να αποδώσει στο ουδέτερο φόντο της σύνθεσής του τις πυγολαμπίδες, παρά σαν μικρά μαύρα στίγματα. Και αυτή είναι η θλιβερή «δόξα» των πυγολαμπίδων πολιτικών· να σέρνονται αιωνίως στο σκοτάδι με μια τιμωρία χωρίς τέλος.
Οι πυγολαμπίδες είναι το σινιάλο μέσα στη νύχτα. Και ο Παζολίνι έβλεπε με ανησυχία να εξαφανίζεται αυτό το σινιάλο, είτε ήταν οι διάλεκτοι είτε οι λαϊκές κουλτούρες ή οι άνθρωποι, οι αληθινά φτωχοί που αγωνίζονται να ανατρέψουν το αφεντικό χωρίς όμως να θέλουν να πάρουν τη θέση του.
Οι πυγολαμπίδες, με το αβέβαιο πέταγμα στο σκοτάδι και το πρασινωπό χρώμα τους, ενδέχεται να εκληφθούν ως αδύναμες ή περιπλανώμενες ψυχές, φαντάσματα σε μικρογραφία, πλάσματα αλλόκοτα, με προθέσεις κατά το μάλλον ή ήττον καλές.
Ο συγγραφέας φέρνει στο φως μια εργασία του νεαρού Πιερ Πάολο Παζολίνι, φοιτητή της Φιλοσοφικής Σχολής το 1941, της οποίας το θέμα είναι μια ρηξικέλευθη ανάγνωση της Θείας Κωμωδίας, όπου η έμφαση θα δοθεί στις πυγολαμπίδες και όχι στο Φως. Στην Κόλαση, δηλαδή, και όχι στον Παράδεισο. Και επειδή την εποχή εκείνη ο φασισμός θριαμβεύει και ο καθηγητής του στη Σχολή, ο Λόγκι, θα δώσει πολιτική διάσταση στο θέμα, η μελέτη του θα περάσει μέσα από τη μελέτη των πινάκων του Τζιότο, Μαζάτσιο και Μαζολίνο, για να καταλήξει στη Μεγάλη Χίμαιρα του Ζαν Ρενουάρ και τον Δικτάτορα του Τσάρλι Τσάπλιν. Ο Παζολίνι εκτός των άλλων παίζει και ποδόσφαιρο στην πανεπιστημιακή ομάδα. Εν τω μεταξύ, ο πόλεμος μαίνεται και ο Χίτλερ έρχεται σε συμφωνία με τον Μουσολίνι και τον Φράνκο. Οι Άγγλοι καταλαμβάνουν περιοχές της Αφρικής που κατείχαν οι Ιταλοί και βομβαρδίζουν το λιμάνι της Γένοβα, οι Γάλλοι επιχειρούν εκστρατεία στη Λιβύη και, γενικώς, επέρχεται μια πλήρης αντιστροφή των σχέσεων lucce και lucciole, δηλαδή άπλετου φωτός και πυγαλομπίδων. Ελευθερίας και φασισμού. Είναι η εποχή που οι «δόλιοι σύμβουλοι» βρίσκονται σε πλήρη δόξα-φως και οι αντιστασιακοί μεταμορφώνονται σε «περαστικές πυγολαμπίδες». Στο έργο του Παζολίνι όμως το δαντικό σύμπαν αντιστρέφεται. Και οι πυγολαμπίδες γίνονται ελπιδοφόρα φωτάκια. Μπορεί να είναι και οι αθώοι άνθρωποι που θα πληρώσουν το τίμημα της αθωότητάς τους, οπότε το ζήτημα είναι και πολιτικό. Ο χορός των πυγολαμπίδων είναι «στιγμή χάριτος που αντιστέκεται στον κόσμο του τρόμου». Το 1975, τριάντα τέσσερα χρόνια μετά, λίγο πριν δολοφονηθεί, θα δημοσιεύσει στην Κοριέρε ντέλα Σέρα ένα άρθρο για την πολιτική κατάσταση του καιρού του. Μιλώντας αλληγορικά θα αναφερθεί στην εξαφάνιση των πυγολαμπίδων, «αυτά τα ανθρώπινα σινιάλα αθωότητας» που εξολόθρευσε το φως του φασισμού. Και μπορεί ο Μουσολίνι να εκτελέστηκε σε μια σκηνοθεσία διαπόμπευσης άλλων καιρών, το Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα, όμως, ήταν συνέχεια του φασιστικού καθεστώτος και η εξαφάνιση των πυγολαμπίδων από τη μόλυνση των νερών δεν ήταν παρά μια αλληγορία της συντριβής «του προλεταριάτου από την μπουρζουαζία». Γενικά ο Παζολίνι στα κείμενά του κάνει λόγο για πολιτική και πολιτισμική γενοκτονία, για «γνήσιο φασισμό» που «βάζει στο στόχαστρο τις αξίες, τις ψυχές, το λεκτικό, τις χειρονομίες, τα σώματα του λαού».
Οι πυγολαμπίδες είναι το σινιάλο μέσα στη νύχτα. Και ο Παζολίνι έβλεπε με ανησυχία να εξαφανίζεται αυτό το σινιάλο, είτε ήταν οι διάλεκτοι είτε οι λαϊκές κουλτούρες ή οι άνθρωποι, οι αληθινά φτωχοί που αγωνίζονται να ανατρέψουν το αφεντικό χωρίς όμως να θέλουν να πάρουν τη θέση του. Η μόλυνση του περιβάλλοντος, η αστικοποίηση των πάντων, η ομοιομορφία της σύγχρονης ζωής, η τηλεόραση, όλα συμβάλλουν στην εξαφάνιση εκείνων των μικρών ζωυφίων. Σύμφωνα με τον Ζυλ Ντελέζ και Φελίξ Γκουατταρί, υπάρχει μια ελάσσων λογοτεχνία όπως υπάρχει και ένα έλασσον φως με τα ίδια φιλοσοφικά χαρακτηριστικά, τα οποία καταλήγουν πολιτικά.
Ο συγγραφέας του βιβλίου, Georges Didi-Huberman, φιλόσοφος και ιστορικός τέχνης, θα διατρέξει όλους τους φιλοσόφους, στοχαστές, λογοτέχνες της εποχής του και παλαιότερους (Λυοτάρ, Φουκώ, Μπένγιαμιν, Νίτσε, Μπλανσό, Μπατάιγ και άλλους), οι οποίοι θα μιλήσουν για τη λίμπιντο και τη σεξουαλικότητα, για την πολιτική και πολιτισμική διάσταση του έργου, φωτίζοντας την άποψη του Παζολίνι, ο οποίος στην αποδεκτή ή περιθωριακή σεξουαλικότητα έβλεπε πολιτική τοποθέτηση.
Η βιοφωτοβολία στα ζωύφια λειτουργεί με στόχο την προσέλκυση της λείας ή την άμυνα, λέει ο συγγραφέας. Όταν ικανοποιηθεί το ένστικτο, τα φώτα εξαφανίζονται. Αυτά στην Αμερική, γιατί στην Ιταλία η θηλυκή έχει δύο φωτάκια για την προσέλκυση του αρσενικού που, αφού ικανοποιηθεί, τον καταβροχθίζει. Έρωτας και θάνατος. Μέσα από αυτήν την αλληγορία ο Παζολίνι εξέφρασε την απαισιοδοξία του για τον κόσμο. Η μελέτη αποτελείται από τις ενότητες «Κολάσεις», «Επιβιώσεις», «Αποκαλύψεις», «Λαοί», «Καταστροφές;» και «Εικόνες», και είναι ένα εμπεριστατωμένο και από πολλές οπτικές ιδωμένο αφιέρωμα στον Παζολίνι, του οποίου τα κείμενα παρεμβάλλονται σαν νησίδες αποδεικτικές της απαισιοδοξίας του για τον κόσμο. Η σκοτεινή του διάθεση για τα ποικίλα πρόσωπα του φασισμού επιβεβαιώθηκε με τον βίαιο και αδιευκρίνιστο θάνατό του.
Ξαναγυρίζουμε στην αρχή, στη Θεία Κωμωδία του Δάντη, η οποία είναι μια πολιτική αλληγορία που στηλιτεύει τη διαφθορά της Φλωρεντίας στην εποχή του και που ο ίδιος θα αποκαταστήσει την τάξη. Η ιδέα αυτή, του ποιητή-ρυθμιστή, έχει τη ρίζα της στον αρχαίο κωμικό ποιητή Αριστοφάνη, ο οποίος τοποθετεί στο κέντρο μιας κωμωδίας του τον τραγικό ποιητή Αισχύλο. Ο Παζολίνι είναι επίσης τραγικός ποιητής της δικής του εποχής και της τόλμης του το τίμημα πληρώνει με τη ζωή του. Οι κινηματογραφικές του ταινίες κραυγάζουν την αλήθεια του, η οποία είναι πυγολαμπίδα στο σκοτάδι των καιρών. Σαράντα χρόνια μετά τον θάνατό του, το βιβλίο του Ουμπερμάν μας παρακινεί να ξαναδούμε το έργο του Παζολίνι και να ξαναστοχαστούμε πάνω στις ιδέες του.
Επιβίωση των πυγολαμπίδων
Georges Didi-Huberman
μετάφραση: Μήνα Πατεράκη-Γαρέφη
Vesta
160 σελ.
Τιμή € 12,00
