Μαξ Τσάρλσγουορθ: «Φιλοσοφία και θρησκεία»
Θέματα σοβαρά και παλαιότερα μη σχετιζόμενα μεταξύ τους, η Φιλοσοφία και η Θρησκεία, συστεγάζονται και συνεξετάζονται στο βιβλίο του Μαξ Τσάρλγουορθ που φέρει τον αδρομερώς περιγραφικό τίτλο Φιλοσοφία και Θρησκεία και συνοδεύεται από τη διευκρίνιση «Τυπολογία των σχέσεών τους από την αρχαιότητα έως σήμερα». Το θέμα αναπτύσσεται σε πέντε κεφάλαια. Προηγείται Εισαγωγή και το βιβλίο κλείνει με τα Συμπεράσματα. Τα κεφάλαια με τους τίτλους «Η Φιλοσοφία ως Θρησκεία», «Η Φιλοσοφία "θεραπαινίδα της Θρησκείας"», «Φιλοσοφία που αφήνει χώρο για την πίστη», «Η Φιλοσοφία ως ανάλυση της θρησκευτικής γλώσσας» και «Η Φιλοσοφία ως μετανεωτερική κριτική του θρησκευτικού πεδίου».
Το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε το 1972. Η παρούσα επανέκδοσή του είναι ριζικά ανανεωμένη, διότι στα τριάντα χρόνια που μεσολάβησαν έγιναν πολλά και στη φιλοσοφία της θρησκείας και στο περιεχόμενο και στη μέθοδο. Το πεδίο διευρύνθηκε από τη στιγμή που αναγνωρίστηκαν οι διαφορές μεταξύ των θρησκειών, το φάσμα των οποίων είναι ευρύ και περιλαμβάνει, πέρα από τις μεγάλες και γνωστές, και τις θρησκείες των αυτοχθόνων λαών (Αβορίγινες της Αυστραλίας και Ινδιάνοι της Αμερικής). Σ' αυτές μπορούμε να συνυπολογίσουμε τους θρησκευτικούς τρόπους των αρχαίων Ελλήνων, όπως είναι ο στωικισμός, επικουρισμός, πλωτινισμός, νεοπλατωνισμός. Σ' αυτούς τους τρόπους μπορούμε επίσης να υπολογίσουμε τις μικρές σέκτες της Αγγλίας του 17ου αιώνα. Και πολλές ακόμα παρεκκλίσεις όλων των παραπάνω.
Εκείνο που τονίζεται είναι ότι όλες οι θρησκείες έχουν ομοιότητες, αλλά και σημαντικές διαφορές. Επίσης, διαφορά υπάρχει στον τρόπο που αντιμετωπίζουν το θέμα οι κοινωνικές επιστήμες και οι φιλόσοφοι της θρησκείας. Η δυσκολία έγκειται στο ότι οι πρώτες δεν μπορούν να ερευνήσουν κάτι πέραν της κοινής εμπειρίας και αυτό το ίδιο είναι απροσπέλαστο από την εμπειρική έρευνα. Τέλος, η εμφάνιση νέων φιλοσοφικών μεθόδων επέβαλε αλλαγές στον χώρο. Ο όρος «μεταμοντερνισμός» χαρακτηρίζεται ως παραπλανητικό όνομα διαφόρων τάσεων που έδειξαν ότι οι θρησκείες είναι «κατασκευάσματα» και «επινοήματα», με αποτέλεσμα να μπορεί κανείς να τις ερευνήσει με την αποδόμηση, ήτοι με την έρευνα των ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών μέσα στις οποίες γεννήθηκαν. Μάλιστα, μετά τον «θάνατο του Θεού», που δίδαξε ο Νίτσε, σκοπός του φιλοσόφου της θρησκείας είναι να ανακαλύψει «το πιθανό νόημα του θρησκευτικού στοχασμού».
Ο όρος «μεταμοντερνισμός» χαρακτηρίζεται ως παραπλανητικό όνομα διαφόρων τάσεων που έδειξαν ότι οι θρησκείες είναι «κατασκευάσματα» και «επινοήματα», με αποτέλεσμα να μπορεί κανείς να τις ερευνήσει με την αποδόμηση, ήτοι με την έρευνα των ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών μέσα στις οποίες γεννήθηκαν.
Ο συγγραφέας τονίζει ότι εστιάζει στη σχέση του φιλοσοφικού λόγου με το θρησκευτικό πεδίο και επικεντρώνει τη μελέτη του στις μονοθεϊστικές θρησκείες. Η φιλοσοφία της θρησκείας είναι δημιούργημα, κυρίως, της Δυτικής παράδοσης και ο υπερδισχιλιετής διάλογος φιλοσοφίας και θρησκείας είναι μια παράδοση ισάξια της εμφάνισης των φυσικών επιστημών τον 16ο και 17ο αιώνα στην Ευρώπη. Ακόμα, ο συγγραφέας διευκρινίζει πως δεν θα ασχοληθεί λεπτομερώς με τις φεμινιστικές απόψεις επί του θέματος.
Οι τύποι θεώρησης του θέματος είναι πέντε. Ο πρώτος σχετίζεται με τη θρησκευτική θεώρηση της πραγματικότητας, ο δεύτερος συνδέεται με τον στοχασμό του Θωμά Ακυινάτη και την «αποφατική οδό», ήτοι το θέμα της γνώσης περί Θεού στηρίζεται στο τι δεν ξέρουμε και όχι στο τι ξέρουμε. Ο τρίτος, του Καντ, υποστηρίζει ότι ούτε ξέρουμε πως υπάρχει Θεός ούτε ότι δεν υπάρχει, και την ύπαρξή του την αντιλαμβανόμαστε μέσα από την αίσθηση του καθήκοντος. Ο τέταρτος τύπος βλέπει τη φιλοσοφία ως μετα-λογικό εγχείρημα και ένας στοχασμός για να έχει νόημα πρέπει να μπορεί να επαληθευτεί. Άλλοι, πάλι, όπως ο Βίττγκενσταϊν, υποστηρίζουν πως η φιλοσοφία δεν έχει σκοπό να εξηγήσει τον κόσμο, αλλά να μας υπενθυμίσει τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούμε τη γλώσσα. Ο πέμπτος τύπος ανήκει στους μεταμοντέρνους στοχαστές, οι οποίοι υποστηρίζουν την αποκάθαρση της φιλοσοφίας από τη «μεταφυσική» που διαστρέβλωσε τις παραδοσιακές μεθόδους της φιλοσοφίας.
Στο βιβλίο αυτό ο Τσάρλσγουορθ ασχολείται με τη Δυτική παράδοση, κυρίως, και περιστασιακά με την Ανατολική σκέψη, εφόσον το θέμα είναι καθαρά δημιούργημα της Δυτικής σκέψης, διότι αυτό που ονομάζουμε «φιλοσοφία της θρησκείας» υπήρξε ιστορικό αποτέλεσμα της συνάντησης της ελληνικής φιλοσοφίας, της ελληνικής σκέψης, με τις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες της Μέσης Ανατολής με τις οποίες συμπορεύτηκε. Γιατί, εντέλει, οι Έλληνες είναι οι πρώτοι που έκαναν τη διάκριση του φιλοσοφικού λόγου από τη μυθική σκέψη.
Το βιβλίο, στην καλή και κατανοητή μετάφραση του Χρήστου Τριανταφυλλόπουλου, θίγει ένα θέμα που, παρά τη διεξοδική και στους πέντε τύπους διερεύνησή του, παραμένει ανοιχτό και γοητευτικό.
Φιλοσοφία και θρησκεία
Τυπολογία των σχέσεών τους από την αρχαιότητα έως σήμερα
Μαξ Τσάρλσγουορθ
μετάφραση: Χρήστος Τριανταφυλλόπουλος
επιμέλεια: Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
364 σελ.
Τιμή € 20,00
