Michael Holquist: «Διαλογικότητα – Ο Μπαχτίν και ο κόσμος του»
Πρόκειται για τόμο απαιτητικό και ως προς τον όγκο και ως προς την ουσία, το θέμα του οποίου εξελίσσεται και αναπτύσσεται στα εφτά επιμέρους κύρια κεφάλαιά του, καταλαμβάνοντας 334 σελίδες μεγάλου μεγέθους. Στα εφτά κεφάλαια να προσθέσουμε προλόγους και εισαγωγές, βιβλιογραφία και ευρετήριο. Ένα πλήρες επιστημονικό κόρπους, όπου η Διαλογικότητα κρατά το κέντρο του ενδιαφέροντος. Ο καθηγητής συγγραφέας στη δεύτερη εισαγωγή του αναλογίζεται την εξέλιξη που έχει λάβει χώρα πάνω στο έργο του Μπαχτίν, του οποίου το όνομα ακούγεται «εν είδει αυθεντίας». Στόχος της παρούσας έκδοσης είναι να κατασκευαστεί μια «ταυτότητα» του Μπαχτίν αποτελούμενη από πολλές αντικρουόμενες εκδοχές της ζωής και του έργου του, «μια ελαστική ενότητα συγκροτημένη από ταυτοχρονίες».
Από το βιογραφικό κεφάλαιο συναποκομίζουμε πολύτιμα στοιχεία σχετικά με τον άνθρωπο, τη ζωή και το έργο, τα οποία κάλλιστα θα μπορούσαν να αποτελέσουν το σενάριο μιας κινηματογραφικής ταινίας. Ο Μπαχτίν γεννήθηκε το 1895 στην πόλη Ορέλ κοντά στη Μόσχα, επομένως στην τσαρική Ρωσία, και μεγάλωσε σε αστικό περιβάλλον, εφόσον ο πατέρας, τραπεζιτικό στέλεχος, ανήκε σε παλιά αριστοκρατική οικογένεια. Σπούδασε στο σπίτι με Γερμανίδα παιδαγωγό, οπότε μιλούσε καλά και τις δύο γλώσσες, Ρωσικά και Γερμανικά. Λόγω των επαγγελματικών μετακινήσεων του πατέρα του, ο νεαρός Μπαχτίν έζησε στην Πετρούπολη, στο Βίλνιους και στην Οδησσό –δύο πόλεις που ξεχώριζαν για την ετερογένεια των πολιτισμών και των γλωσσών τους– σπούδασε λατινικά και αρχαία Ελληνικά από τα μαθητικά του χρόνια, από νωρίς εξοικειώθηκε με τη φιλοσοφία, ειδικότερα την αρχαία ελληνική, την ελληνιστική και μοντέρνα ευρωπαϊκή, με ιδιαίτερη έμφαση στην τελευταία. Με δεδομένη τη διάδοση της καντιανής και νεοκαντιανής φιλοσοφίας, ο Μπαχτίν βρέθηκε στο κέντρο των προβληματισμών των προκατόχων του Καντ. Ο μεν Λάιμπνιτς έδινε προτεραιότητα στον ρόλο της ιδέας, ο δε Λοκ στις νοητικές συλλήψεις μέσω των αισθήσεων. Ο Καντ υποστήριξε τον συγκερασμό των δύο διιστάμενων απόψεων στη σύνθεση δύο μορφών γνώσης: της αισθητηριακής και της έλλογης. Όμως ο Λοκ και ο Χιουμ έδιναν προτεραιότητα στις αισθήσεις, θεωρώντας αποκλειστικό θεμέλιο της γνώσης τη φυσική αίσθηση και ο Λάιμπνιτς τη σφαίρα των νοητικών συλλήψεων. Οι ζυμώσεις επ' αυτών ήταν πολλές και στη Σχολή του Marburg, ο Κοέν, αναθεωρητής της καντιανής σχέσης, νου/κόσμου, προκάλεσε το ενδιαφέρον του Μπαχτίν, τον ενθουσιασμό του Πάστερνακ και την επιφυλακτικότητα του Λένιν, που τον θεωρούσε επικίνδυνο ιδεαλιστή. Η Σχολή του Marburg αποδείχτηκε καθοριστική για την εξέλιξη του Μπαχτίν, γιατί «αποτελούσε την εκδοχή του νεοκαντιανισμού που ενδιαφερόταν να συνδυάσει τις νέες ανακαλύψεις των θετικών επιστημών με τη μελέτη της φιλοσοφίας». Ο ίδιος ο Μπαχτίν ενδιαφερόταν για τη νέα φυσική του Μαξ Πλανκ, του Αλβέρτου Αϊνστάιν και του Νιλς Μπορ. Σημαντικό είναι ότι δεν ήταν ένας παθητικός δέκτης, αλλά προσπαθούσε να προσεγγίσει την άλλη πλευρά της καντιανής φιλοσοφίας, τον κόσμο και όχι το αντίθετο άκρο, τον νου, οπότε «βρίσκεται πιο κοντά στη γνήσια Καντιανή έννοια της ετερογένειας των άκρων».
Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα διαδρομή στη φιλοσοφική σκέψη του αιώνα που πέρασε, με αναφορές και στον 19ο αιώνα, αλλά και μια συστηματική επίσκεψη της σκέψης του Μπαχτίν, η οποία όμως απαιτεί γερό επιστημονικό εξοπλισμό, υπομονή και περίσκεψη.
Το 1924 επέστρεψε στο Πέτρογκραντ, Πετρούπολη, όταν μετασχηματιζόταν σε Λένινγκραντ. Η περίοδος αυτή της ζωής του ήταν δύσκολη, γιατί ο ίδιος ήταν ύποπτος πολιτικά, αλλά και λόγω αναπηρίας, η οποία προέκυψε το 1938, όταν λόγω πολιομυελίτιδας ακρωτηρίασε το πόδι του. Ήταν όμως παραγωγική, διότι επειδή, λόγω δυσμένειας, δεν έβρισκε εργασία, ασχολήθηκε με τις μελέτες του και έγραψε πολλά από τα βιβλία που τον καθιέρωσαν αργότερα. Στη συνέχεια, διαφώνησε με τον Φρόιντ και του επιτέθηκε γιατί αδυνατούσε να «φανταστεί ένα συλλογικό υποκείμενο για την ψυχανάλυση» και στον Σωσύρ επειδή στη θεωρία του για τη γλώσσα δεν κατόρθωσε «να αναγνωρίσει τη σπουδαιότητα της ιστορίας και του καθημερινού λόγου». Για την ανάμειξή του σε πολιτικές διαμάχες συνελήφθη το 1929, χωρίς ποτέ να μάθει τον ακριβή λόγο της σύλληψής του, ο οποίος όμως εντάσσεται στο πλαίσιο εκκαθάρισης διανοουμένων. Ακολούθησε ένα εξοντωτικό στρατόπεδο εργασίας στον Βορρά, εξορία στο Καζακστάν, σώθηκε από ποικίλες ταλαιπωρίες όμως λόγω της σταθερά κακής του υγείας. Στο Καζακστάν, πέραν άλλων καθηκόντων ασχολήθηκε με μια σειρά μονογραφιών για τη θεωρία του μυθιστορήματος και το δοκίμιο για τον χρονότοπο. Οι πολιτικές περιπέτειες της χώρας είχαν τον αντίκτυπό τους στη ζωή και την καριέρα του. Τελικά βρέθηκε να διδάσκει στο πανεπιστήμιο του Σαράνσκ, στην έδρα Ρωσικής και Παγκόσμιας Λογοτεχνίας, όπου το όνομά του έγινε θρύλος. Άλλοι μελετητές του ανακάλυψαν τις εργασίες του πάνω στο έργο του Ραμπελέ και του Ντοστογέφσκι, που ανανέωσαν το ενδιαφέρον γύρω από το έργο του. Μετά τον θάνατο της γυναίκας του, το 1971, και τις συνεχιζόμενες πολιτικές περιπέτειες κατάφερε να ζήσει στη Μόσχα και να ασχοληθεί με τα δοκίμιά του και τη Φιλοσοφία. Πέθανε το 1975 από το εμφύσημα που τον βασάνιζε τα τελευταία χρόνια. Το έργο του μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και το παρόν βιβλίο προβάλλει έναν «τρόπον τινά, πλήρη κανόνα των μπαχτινικών έργων».
Ο Μπαχτίν έζησε μια μακρά ζωή γεμάτη περιπέτειες, πολέμους, επαναστάσεις, εξορίες, ασιτία, εκκαθαρίσεις και επέζησε. Για εξήντα χρόνια δεν έπαψε να αναζητά τον εντοπισμό του εαυτού του, το «γνώθι σαυτόν», και ο προβληματισμός του πάνω στην έρευνα του εαυτού πέρασε από αμφιβολίες που γεννήθηκαν από όλο το φάσμα των κοινωνικών και θετικών επιστημών. Τελικά το ερώτημα γύρω από τη γνώση του εαυτού μετασχηματίστηκε στο «πώς μπορώ να γνωρίσω εάν είμαι εγώ ή κάποιος άλλος εκείνος που μιλάει;» και έφτασε στο συμπέρασμα ότι άλλος είναι αυτός που μιλάει μέσα σε μια καθημερινή περίσταση και άλλος αυτός που μιλάει σ' ένα λογοτεχνικό έργο. Με ένα παράδειγμα από το Ημερολόγιο ενός τρελού του Γκόγκολ, ο Μπαχτίν μάς λέει πως ο άνθρωπος –ο «τρελός»– όταν ρωτάει: «Από πού κι ως πού είμαι γραφιάς; Γιατί δηλαδή γραφιάς;» εννοεί πως «ο υπάλληλος βρίσκεται στη θέση ενός Εγώ χωρίς εαυτό».
Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα διαδρομή στη φιλοσοφική σκέψη του αιώνα που πέρασε, με αναφορές και στον 19ο αιώνα, αλλά και μια συστηματική επίσκεψη της σκέψης του Μπαχτίν, η οποία όμως απαιτεί γερό επιστημονικό εξοπλισμό, υπομονή και περίσκεψη. Είναι ένα ωραιότατο, συγκλονιστικά γοητευτικό, απαιτητικό βιβλίο για απαιτητικούς αναγνώστες.
Διαλογικότητα – Ο Μπαχτίν και ο κόσμος του
Michael Holquist
μετάφραση: Ιωάννα Σταματάκη
Gutenberg - Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
336 σελ.
Τιμή € 20,00
