Évelyne Patlagean: «Ο ελληνικός Μεσαίωνας»
Η Ελένη Αρβελέρ το έχει πει. Η Ευρώπη χρωστάει την ταυτότητά της στη Ρώμη, για το νομικό της σύστημα και τη διοικητική της οργάνωση· στον Χριστιανισμό και την εβραϊκή του κληρονομιά και, υπεράνω όλων, στην αρχαία Ελλάδα, για το μέγιστο επίτευγμα, τον ανθρωπισμό. Η αρχαία Ελλάδα όμως, όχι μόνο ως ανθρωπισμός αλλά και ως διοίκηση διασώζεται στο Βυζάντιο, το οποίο εμφανίζεται ως μια προέκταση της αρχαιότητας, αφού και στη Δύση και στο Βυζάντιο βλέπουμε μοιρασμένες τις καταβολές της ύστερης αρχαιότητας.
Σήμερα η Évelyne Patlagean (καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Paris Ouest Nanterre, πρώην Paris X, με θέμα διδακτορικής διατριβής: Οικονομική ένδεια και κοινωνική ένδεια στο Βυζάντιο, 4ος-7ος αιώνας, το οποίο αποτελεί βιβλίο αναφοράς), επανέρχεται με το νέο βιβλίο της, Ο ελληνικός Μεσαίωνας, Βυζάντιο, 9ος-15ος αιώνας, για να θέσει «το ζήτημα της φεουδαρχίας εξίσου και για το Βυζάντιο» και να αποδείξει ότι «ακόμα και στην εποχή μας, εποχή πρωτοκαθεδρίας της πολιτισμικής ιστορίας, η ανάλυση των δομών παραμένει αναντικατάστατη», όπως είπε και ο Y. Rotman στη βιβλιοκρισία του.
Η ιστορικός στον Πρόλογό της λέει ότι το Βυζάντιο δεν υπάρχει σε κανέναν σημερινό χάρτη για να ξέρουμε πού ήταν (εμείς βεβαίως και ξέρουμε) και «για ένα μεγάλο μέρος του άλλοτε μεσαιωνικού χώρου παραμένει ως ένα αποτύπωμα στις εθνικές ιστορίες, το οποίο μπορούμε ακόμη να το αναγνωρίσουμε, αν θέλουμε. Όμως για τη Δύση ήταν μια μεθόριος που τη φώτιζε εξ αντιθέσεως». Μέχρι τώρα, οι ιστορικοί κρατούν το Βυζάντιο έξω από αυτό που ονομάζουμε «Μεσαίωνα», τη χιλιετία δηλαδή ανάμεσα στην εκχριστιανισμένη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και τη δημιουργία των «νεωτερικών» (εθνικών) κρατών. Όσο για τη «Φεουδαρχία», αυτή γεννήθηκε στην Ευρώπη, λένε, και δεν υπάρχει στο Βυζάντιο. Και εδώ έγκειται και η σημασία του βιβλίου της Patlagean, η οποία υποστηρίζει ότι έχει και το Βυζάντιο τη «Φεουδαρχία» του.
Τι είναι η «Φεουδαρχία» και πότε εμφανίζεται; Η συγγραφέας στο βιβλίο της προσπαθεί να δείξει πώς μια άρχουσα τάξη –η Φεουδαρχία– επέβαλε την «κίνησή της» μέσα σ' ένα πολιτικό και θεσμικό μοντέλο που ήταν «αμετάβλητο». Αυτή η «κίνηση» συμβαίνει τον Μεσαίωνα, με ακαδημαϊκή τομή που αφήνει πίσω την αρχαιότητα το 395 μ.Χ. Η Φεουδαρχία είναι καρπός των εισβολών από τη Γερμανία στην Ευρώπη, είναι δηλαδή γερμανικό προϊόν, αλλά εμφανίζεται και στη Γαλατία και έχει τρία φεουδαρχικά μπλοκ, το μουσουλμανικό, το βυζαντινό και το σλαβικό, τα οποία την περικλείουν. Χαρακτηριστικό της Φεουδαρχίας είναι η σχέση του ανθρώπου με τη γη. Προϋπήρχε όμως η σχέση του βασιλιά με τον λαό, οπότε προκύπτει και το από πού πηγάζει η δύναμη.
Σε μια εκτεταμένη επί της ουσίας Εισαγωγή αναπτύσσονται οι επιστημονικές απόψεις που έχουν εκφραστεί από επιφανείς ερευνητές, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται ο Marc Bloch, o Ferdinand Lot, ο George Duby, ο Gionanni Tabacco και άλλοι, οπότε το θέμα της παρουσίας της Φεουδαρχίας στο Βυζάντιο τεκμηριώνεται με την αναζήτηση των χαρακτηριστικών που την προσδιορίζουν.
Μέχρι τώρα, οι ιστορικοί κρατούν το Βυζάντιο έξω από αυτό που ονομάζουμε «Μεσαίωνα», τη χιλιετία δηλαδή ανάμεσα στην εκχριστιανισμένη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και τη δημιουργία των «νεωτερικών» (εθνικών) κρατών. Όσο για τη «Φεουδαρχία», αυτή γεννήθηκε στην Ευρώπη, λένε, και δεν υπάρχει στο Βυζάντιο. Και εδώ έγκειται και η σημασία του βιβλίου της Patlagean, η οποία υποστηρίζει ότι έχει και το Βυζάντιο τη «Φεουδαρχία» του.
Συγκεκριμένα, από το τέλος του 8ου αιώνα εμφανίζεται η οικογένεια ως δομικός παράγοντας στην ελληνική αυτοκρατορία, ο οποίος, αν και αφανής, λειτούργησε και στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οι ίδιοι κανόνες που διέπουν τη δυτική χριστιανοσύνη, 8ο και 9ο αιώνα, διέπουν και την ανατολική, οπότε η πολιτική σχέση των μελών μιας οικογένειας αναδεικνύεται σε θεμέλιο νομιμότητας. Οι ιδιωτικοί δεσμοί δεν είναι οπωσδήποτε καθοριστικοί, αλλά δεν είναι και αμελητέοι. Ένα άλλο στοιχείο της Φεουδαρχίας στη Δύση είναι η προσκύνηση, hommage, το οποίο δεν της ανήκει αποκλειστικά. Η σχέση που θεμελιώνεται πάνω στην προσφερόμενη υπηρεσία και την αμοιβή της ανάγεται στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία αλλά και στην ανατολική της πλευρά. Ο πολιτικός όρκος, μετά το 1204, αποκτά ιδιαίτερη σημασία και συν τω χρόνω αυξάνεται η καταφυγή σ' αυτόν. Τα πολιτικά σχήματα που αναφύονται θυμίζουν τους μεγάλους Γάλλους φεουδάρχες. Η αρμενική ή η γεωργιανή «εισροή» δεν κατάφερε να αλλοιώσει τον χαρακτήρα της Αυτοκρατορίας, της οποίας η δημόσια εξουσία ήταν κληρονομημένη από τη Δύση, οπότε τα στοιχεία της εύκολα εντοπίζονται. Ήτοι, η πολιτική εξουσία απαρτίζεται από δύο αρχές: τον μονάρχη, του ελληνιστικού μοντέλου, και τον δημόσιο της ρωμαϊκής παράδοσης. Από τους δύο, στην Ανατολή είναι περισσότερο διακριτός ο πρώτος. Επιβιώνουν: η κεντρική διοικητική γραφειοκρατία, η δικαιοσύνη και οι φορείς της, Κράτος και Εκκλησία, η λόγια παραγωγή νομικών κειμένων από μορφωμένους νομομαθείς (εξαλφαβητισμός), το οδικό δίκτυο, οι υπηρεσίες του δρόμου, το αυτοκρατορικό νόμισμα, ο εκχρηματισμός της κοινωνίας, φορολογίας, ενοικίων, προνομίων. Οι ελεύθεροι υπήκοοι και τα κτήματά τους παραμένουν στο φορολογικό καθεστώς που ήδη ίσχυε· ήτοι πληρωμή του φόρου σε χρήμα, σε στρατιωτική υπηρεσία ή υπηρεσία του δρόμου. Και αυτό είναι το καθεστώς «γι' αυτούς που προσεύχονται» και «γι' αυτούς που πολεμούν». Αυτοί που πολεμούν εκπληρώνουν μια «δημοσιακή υποχρέωση», η οποία εξαρτάται από τις γαίες τους που τους επιτρέπουν τον εξοπλισμό τους, κάτι που ισχύει και στην Ιταλία. Οι δωρεές καθώς και η παραχώρηση γαιών, ως ανταμοιβή για προσφερθείσες υπηρεσίες, είναι αναστρέψιμες και όχι κληρονομικές, εκτός της, εξαιτίας ειδικών περιπτώσεων, κατακύρωσής τους.
Ο Έλληνας αυτοκράτορας έχει την ανώτατη εξουσία πάνω στα κτήματα, κάτι που αλλάζει μετά την αποσύνθεση τον 11ο αι. Τα αξιώματα διανέμονται στα μέλη της οικογένειας. Αναλογίες παρουσιάζει η διάλυση του κράτους στη Γαλλία και η ανασύσταση της φεουδαρχικής μοναρχίας με το Βυζάντιο, όπου μετά τον 12ο αι. έχουμε την κατάτμηση του κράτους σε αυτοκρατορίες (Νίκαιας, Τραπεζούντας, Άρτας-Θεσσαλονίκης) και όπου οι μονάρχες είναι αυτοκράτορες ο καθένας στο βασίλειό του, περισσότερο από όσο ήταν ο βασιλιάς της Γαλλίας. Δηλαδή, τα κράτη τα προερχόμενα από την κατάτμηση της βυζαντινής αυτοκρατορίας μοιάζουν με τις «φεουδαρχικές μοναρχίες του ύστερου Μεσαίωνα».
Εντέλει, η βυζαντινή ιστορία είναι «μια ιστορία ευρωπαϊκή», όπου όλα τα συστατικά των φεουδαρχικών δομών βρίσκονται στη θέση τους, όπως και στη «λατινο-γερμανική Δύση», με κάποια όμως διαφορετική διαδρομή. Παρά τις εξελίξεις, αλλαγές και παραλλαγές, η αυτοκρατορική μορφή παραμένει ζωντανή στη Δύση, η κωνσταντίνεια εκδοχή της τον 15ο αι. περνάει στη νέα αυτοκρατορία της Τρίτης Ρώμης, της Μόσχας, επίσης παραμένει στο υπόβαθρο της γαλλικής μοναρχίας του Καρόλου Η' και Φραγκίσκου Α', φτάνει στον Λουδοβίκο ΙΔ', ακόμα και στον Ροδόλφο Β' των Αψβούργων, με τη στροφή του προς τη χριστιανοσύνη.
Με το βιβλίο αυτό η Patlagean ρίχνει φως στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία για πολλούς ιστορικούς είναι καταδικασμένη στο ημίφως, και την προβάλλει ως ένα «ξεχωριστό συστατικό του μεσαιωνικού κόσμου». Το βιβλίο είναι πολύ ενδιαφέρον, ειδικά για τον ιστορικό επιστήμονα, αλλά και για κάθε ενδιαφερόμενο γι' αυτή την ιδιάζουσα περίοδο της Ιστορίας με την τραγική κατάληξή της.
Ο ελληνικός Μεσαίωνας
Βυζάντιο, 9ος-15ος αιώνας
Évelyne Patlagean
μετάφραση: Δέσποινα Λαμπαδά
Πατάκης
576 σελ.
Τιμή € 24,50
