Geert Mak: «Μεγάλες προσδοκίες»
Το ευρωπαϊκό οικοδόμημα αγκομαχάει καθώς ανεβαίνει τη μια ανηφόρα μετά την άλλη και η διαδοχή των φαινομένων τις τελευταίες δεκαετίες κόβει την ανάσα: έκρηξη του θρησκευτικού φονταμενταλισμού και είσοδος της ισλαμικής τρομοκρατίας στην Ευρώπη μετά το χτύπημα στη Νέα Υόρκη το 2001, εισερχόμενη από τις ΗΠΑ οικονομική κρίση το 2008, πανδημία κορονοϊού το 2020, ενεργειακή κρίση το καλοκαίρι του 2021, πόλεμος στην Ουκρανία την άνοιξη του 2022. Μια ακολουθία γεγονότων που δοκίμασαν τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, τα πολιτικά και νομοθετικά συστήματα στις χώρες της Ευρώπης, που δημιούργησαν ασυνέχειες και προκάλεσαν κλυδωνισμούς. Μια βίαιη αλληλουχία συμβάντων που επηρέασαν δραματικά τις ζωές μας.
Αποθέωση του ρεπορτάζ
Ο Ολλανδός δημοσιογράφος Geert Mak (Χέιρτ Μακ, γενν. 1946) παρακολουθεί επί δεκαετίες την οικονομία, την πολιτική και τις κοινωνικές διεργασίες στην ευρωπαϊκή ήπειρο ταξιδεύοντας συνεχώς και ζώντας τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα, και μάλιστα τις στιγμές που αυτά βρίσκονται σε εξέλιξη. Η ιστοριογραφία του στηρίζεται σε υλικό προσωπικών αναμνήσεων από τα ταξίδια του, ρεπορτάζ εκεί που χτυπάει η καρδιά των γεγονότων, απομαγνητοφωνημένων συνομιλιών με προβεβλημένους κι αφανείς πρωταγωνιστές ή πληροφορητές και, φυσικά, την αξιοποίηση ενός εντυπωσιακού όγκου δεδομένων: στατιστικά στοιχεία και οικονομικές αναλύσεις, κρατικές ή άλλες εκθέσεις, δημοσιεύματα και ρεπορτάζ συναδέλφων του. Πρώτα απ’ όλα, όμως, ο Χέιρτ Μακ είναι ρεπόρτερ: ταξιδεύει, βλέπει, ακούει, ρωτάει και καταγράφει.
Ο Ολλανδός δημοσιογράφος παρουσιάζει ένα συναρπαστικό βιβλίο με εντυπώσεις από αδιάκοπα, πολυήμερα ταξίδια του στις εσχατιές της Ευρώπης κι εξαντλητικές συζητήσεις-συνεντεύξεις με πρόσωπα που είτε διαμόρφωσαν είτε συμμετείχαν στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής ιστορίας. Ήρωες και αντιήρωες παρελαύνουν στις σελίδες του, μικρά και μεγάλα γεγονότα που διαμόρφωσαν την ιστορία των τελευταίων δύο και κάτι δεκαετιών εξιστορούνται, συχνά με τρόπο βιωματικό. Ανάμεσα στα κεφάλαια του βιβλίου, ο συγγραφέας παραθέτει αυτούσιες αφηγήσεις των πληροφορητών του –σε μορφή σύντομων μονολόγων– εισάγοντας τον αναγνώστη σε διαφορετικές εποχές της ιστορικής διήγησης.
Μακρύ οδοιπορικό στην Ευρώπη
Αν και ιστορική αφετηρία της διήγησής του είναι η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, χρονολογικά το βιβλίο ξεκινάει μια δεκαετία αργότερα, με το χτύπημα στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης. Ιστορικά καταλήγει στο 2021, με την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης των 750 δισεκατομμυρίων ευρώ για την αντιμετώπιση των συνεπειών της πανδημίας του κορονοϊού.
Ξεκινάει δηλαδή με το πέρασμα του ισλαμικού φανατισμού στην Ευρώπη, ειδικά μάλιστα στους κόλπους εκείνων που μέχρι πρότινος δεν είχαν εκδηλώσει ιδιαίτερα θρησκευτικά συναισθήματα, φανατισμό τον οποίο θεωρεί ως μορφή αντίστασης στην ταπείνωση που έχουν υποστεί διαχρονικά οι λαοί της Ανατολής από τη Δύση. Και καταλήγει, δύο δεκαετίες μετά, όταν όλοι οι παράγοντες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος συμφώνησαν ότι η συνέχιση της λειτουργίας της ΕΕ ζύγιζε περισσότερο από κάθε οικονομική δαπάνη – κι έβαλαν βαθιά το χέρι στην τσέπη για να σωθεί το οικοδόμημα από την κρίση που προκάλεσε η πανδημία.
Το βιβλίο του Χέιρτ Μακ είναι ένα συνεχές οδοιπορικό στην Ευρώπη των πολλών πολιτισμικών ταυτοτήτων, στην Ευρώπη των έντονων κοινωνικών ανισοτήτων, στην Ευρώπη των εθνικών αφηγήσεων που παραμένουν ισχυρές. Οι άνθρωποι και οι ιστορίες τους βρίσκονται σε πρώτο πλάνο και, διαμέσου των ιστοριών αυτών, ο αναγνώστης εισάγεται σε μια σειρά καυτά ζητήματα που ταλανίζουν την Ευρώπη. Ένταση στα σύνορα Φινλανδίας και Ρωσίας έπειτα από δεκαετίες ήσυχου, κοινού βίου. Ισχυροποίηση της ακροδεξιάς στην Ουκρανία έπειτα από μια φαινομενικά φιλοευρωπαϊκή, δημοκρατική στη βάση της εξέγερση, στην Πλατεία Μαϊντάν. Ιστορίες σκληροτράχηλων Ιρανών μεταναστών στη Δανία, όπου έρχονται αντιμέτωποι με μια κοινωνία που βλέπει (κι αντιμετωπίζει) τις γυναίκες τελείως διαφορετικά απ’ ό,τι η πατρίδα τους, μπλέκουν με ιστορίες Παλαιστινίων στη Φινλανδία, οι οποίοι από τη μια μέρα στην άλλη κι εξαιτίας των τρομοκρατικών χτυπημάτων στη Νέα Υόρκη μετατρέπονται στα μάτια των γειτόνων τους σε «μουσουλμάνους».
Η μετατροπή της διακίνησης ανθρώπων σε επικερδές όσο κι επικίνδυνο επάγγελμα, η μετεξέλιξη των Βρυξελλών από έδρα ενός υπερεθνικού οργανισμού σε πρωτεύουσα ενός «θεοκρατικού» βασιλείου τυπολατρίας, η ξαφνική «συνάντηση» της Ολλανδίας με την τρομοκρατία το 2004, ύστερα από τη δολοφονία του σκηνοθέτη Τέο βαν Γκογκ, η άνοδος της alt-right και η ιδεοληψία του replacement (την πεποίθηση των ακροδεξιών ότι η δυτική ταυτότητα απειλείται με την αντικατάσταση του ευρωπαϊκού πληθυσμού από μετανάστες και πρόσφυγες από την Ασία και την Αφρική), είναι μερικές από τις συνισταμένες της σύγχρονης Ευρώπης που ο συγγραφέας μελετάει διεξοδικά στο πλαίσιο του σχολιασμού του.
Ένα συναρπαστικό βιβλίο με εντυπώσεις από αδιάκοπα, πολυήμερα ταξίδια του στις εσχατιές της Ευρώπης κι εξαντλητικές συζητήσεις-συνεντεύξεις με πρόσωπα που είτε διαμόρφωσαν είτε συμμετείχαν στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής ιστορίας.
Η Ελλάδα στο επίκεντρο
Ασφαλώς η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να λείψει από την ιστορία του Χέιρτ Μακ, αφού η οικονομική κρίση της αποτέλεσε ένα από τα κορυφαία ζητήματα των τελευταίων χρόνων – αποτελεί επίσης ένα από τα κεντρικά κεφάλαια του βιβλίου, ενώ οι αναφορές στη χώρα μας είναι πολλές και με διάφορες ευκαιρίες (πχ. το μεταναστευτικό κύμα στο Αιγαίο). Μέσα από τα μάτια ενός ζευγαριού ελεύθερων επαγγελματιών που διατηρούν ένα μπακάλικο στην Κυψέλη, ο συγγραφέας παρουσιάζει το δράμα της σύγχρονης Ελλάδας η οποία, όπως γράφει, αν και διαχειρίστηκε επάξια τον «πολιτισμό της φτώχειας της» επί δεκαετίες μέσα στον 20ό αιώνα, δεν κατάφερε να αναπτύξει έναν «πολιτισμό του πλούτου της», όπως της δόθηκε η ευκαιρία στις αρχές του 21ου αιώνα, με αποτέλεσμα να πέσει στην παγίδα του δανεισμού και στα βράχια της χρεοκοπίας.
Ο Χέιρτ Μακ κρατάει ίσες αποστάσεις τόσο από τον δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό, όσο και από τις ευρωπαϊκές αρχές. Η συμπεριφορά των Ευρωπαίων αξιωματούχων, που επί δεκαετίες γνώριζαν προς τα πού κινείται η Ελλάδα αλλά σιωπούσαν, παρομοιάζεται από τον συγγραφέα με «τα κηρύγματα ενός καλβινιστή πάστορα, που την Κυριακή σωφρονίζει το εκκλησίασμά του και τη Δευτέρα χουφτώνει την υπηρέτρια». Ενώ απαξιώνει την πολιτική του υπουργού Οικονομικών Γιάνη Βαρουφάκη το κρίσιμο διάστημα του πρώτου εξαμήνου του 2015, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η θέση του Έλληνα καθηγητή Οικονομικών πως «το ελληνικό χρέος είναι μη βιώσιμο» αποδείχτηκε τελικά ορθή και θα έπρεπε να ληφθεί σοβαρά υπόψη από το ευρωπαϊκό διευθυντήριο – όπως υποστηρίζει, η κοινωνική ζημιά που συντελέστηκε από την επιβολή των μνημονίων ήταν εν τέλει πολλαπλάσια του κόστους της διάσωσης των τραπεζών.
Η δημοσιογραφική γραφή του Χέιρτ Μακ είναι η συνηθισμένη, αλλά δύσκολη στην κατάκτησή της, γραφή των ανεξάρτητων, προοδευτικών Ευρωπαίων δημοσιογράφων οι οποίοι από τη μια πλευρά υπερασπίζονται με πάθος τις αξίες της φιλελεύθερης ευρωπαϊκής δημοκρατίας, ενώ από την άλλη δεν έχουν απολύτως κανέναν ενδοιασμό (και φυσικά κανενός είδους δέσμευση…) στο να κατακεραυνώσουν όσους με τις πολιτικές τους αστοχίες επιβουλεύονται το ευρωπαϊκό οικοδόμημα: από τους φονταμενταλιστές των θρησκειών μέχρι τους «τζιχαντιστές» των αγορών.
Αν και το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου είναι μάλλον αισιόδοξο, π.χ. αποτιμώντας ως θετική την αντίδραση της ΕΕ στην πανδημία του κορονοϊού και την αντιμετώπιση της ασύμμετρης βιολογικής απειλής που προέκυψε, αυτό που μας έμεινε από το βιβλίο του Χέιρτ Μακ είναι μια κουβέντα που του είχε πει κάποιος σε ρεπορτάζ στο Νόβι Σαντ της Σερβίας, 20 χρόνια μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου στη Γιουγκοσλαβία: «Αν είσαι γέρος και δεν έχεις ούτε λεφτά ούτε παιδιά, τότε πηγαίνεις στον Δούναβη. Και πηδάς. Αυτή είναι η καλύτερη λύση».
Μεγάλες προσδοκίες
Το όνειρο της Ευρώπης 1999-2021
Geert Mak
μετάφραση: Ινώ Βαν Ντάικ-Μπαλτά
Μεταίχμιο
σ. 688
ISBN: 978-618-03-2768-7
Τιμή: 22,00€
