Ανδρέας Εμπειρίκος: «Ο Σέργιος και Βάκχος του Μ. Καραγάτση»
Μικρός και ευσύνοπτος ο τόμος της Άγρας με τον τίτλο Ο Σέργιος και Βάκχος του Μ. Καραγάτση, στον οποίο οι απόγονοι δύο επιφανών λογοτεχνών –η Μαρίνα Καραγάτση και ο Λεωνίδας Εμπειρίκος– συνέρχονται για να φέρουν στο φως το έργο του πρώτου και τη μελέτη του δεύτερου. Από καλή γενιά και οι δύο, αποφάσισαν να δώσουν στη δημοσιότητα μια μελέτη θαμμένη χρόνια τώρα στα υπόγεια του σπιτιού του Εμπειρίκου. Το γιατί αποδίδεται ίσως στο ότι η μελέτη γράφτηκε λίγο πριν πεθάνει ο Καραγάτσης, το 1960, οπότε ο Εμπειρίκος θεώρησε περιττό να τη δημοσιεύσει, αφού ο φίλος του δεν ζούσε για να τη διαβάσει.
Σήμερα, που οι δυο ενδιαφερόμενοι, Εμπειρίκος και Καραγάτση, συμφώνησαν επί του πρακτέου, έχουμε στα χέρια μας αυτόν τον μικρό τόμο, του οποίου τα μέρη είναι: Πρόλογος α' από τον Λεωνίδα Εμπειρίκο. Πρόλογος β' από τη Μαρίνα Καραγάτση. Ανδρέας Εμπειρίκος, Ο Σέργιος και Βάκχος του Καραγάτση, Μ. Καραγάτσης, Σέργιος και Βάκχος (απόσπασμα), Μ. Καραγάτσης, Η θαυμαστή ιστορία των αγίων Σεργίου και Βάκχου (απόσπασμα), Επίμετρο της Μαρίνας Καραγάτση, Φωτογραφίες με φίλτρο. Τέλος, κατάλογοι με τα έργα του Καραγάτση και του Εμπειρίκου.
Θα σταθώ για λίγο στους προλόγους των δύο απογόνων και, κυρίως, στο «κωμικοτραγικό μονόπρακτο», το οποίο προήλθε από τις τηλεφωνικές συνδιαλέξεις τους. Σ' αυτές τις συνδιαλέξεις διαπιστώνουμε ότι το επίμαχο κείμενο, χαμένο αλλά και σωσμένο σ' έναν χαρτοφύλακα επί μισό αιώνα, βρίσκεται για να φωτοτυπηθεί, να ξαναχαθεί, να μπερδευτεί εδώ ή εκεί, να παραπέσει, να ξαναβρεθεί τελικώς (εκτός κι αν όλη αυτή η περιπέτεια είναι ένα σενάριο των δύο ενδιαφερομένων για να συνεχίσουν τα αστεία των γονιών τους) και εντέλει να παραδοθεί στην «Άγρα». Κι ακόμα διαβάζουμε ότι ανάμεσα στις κουβέντες ακούγονταν ομιλίες, γέλια και τραγούδια των δυο τεθνεώτων πρωταγωνιστών, σαν να γελούσαν με τον θάνατο που τους είχε πάρει και σαν να καμάρωναν με την αφορμή που τους δόθηκε να το αποδείξουν. Εν μέσω, λοιπόν, των ήχων του τραγουδιού «Λούνα Λουνέρα», οι δυο λογοτέχνες τραγουδούν και τα παιδιά τους τους ακούν, μέχρι που εξαφανίζονται, σαν αόρατος θίασος που απομακρύνεται. Και, ναι, δεν πρόκειται για φάρσα. Μέσα στην τηλεφωνική γραμμή ακούγονταν οι φωνές του Εμπειρίκου και του Καραγάτση, σαν άλλοι Σέργιος και Βάκχος, να τραγουδούν την επιτυχία της Isa Pereira που στα ελληνικά τραγούδησε η Δανάη, το 1950-51. Άρα, εκείνη την εποχή ήταν ήδη γνωστό τραγούδι και διεθνής η επιτυχία.
Αλλά ας περάσουμε στην ουσία του βιβλίου. Πρόκειται για το έργο του Καραγάτση Σέργιος και Βάκχος, όπου οι δύο άγιοι συζητούν περί έρωτος πιάνοντας το θέμα από τον βόρειο και νότιο πόλο ο καθένας. Ήτοι, ο Σέργιος, Λατίνος ορθολογιστής, βρίσκεται στον αντίποδα του Βάκχου, αισθησιακού Ρωμιού, όπως προοικονομεί, άλλωστε, και το όνομά του. Σαν να λέμε πως έχουμε τις δυο όψεις ενός νομίσματος. Το νόμισμα είναι ο έρωτας και οι δύο όψεις είναι η άποψη του ενός και η άποψη του άλλου λογοτέχνη. Ο Καραγάτσης αντιμετωπίζει αντικειμενικά τις δύο απόψεις (θα λέγαμε πως πάνω του συναιρούνται οι δύο άγιοι), ενώ ο Εμπειρίκος, επί του οποίου γράφει τη μελέτη του, τάσσεται αναφανδόν υπέρ του Βάκχου. Πρέπει, βεβαίως, να σημειώσουμε πως ο μεν Καραγάτσης διακρίνει στον έρωτα νατουραλιστικές καταβολές, ενώ ο Εμπειρίκος, υπακούοντας στα διδάγματα του υπερρεαλισμού, τον ήθελε απελευθερωμένο από οποιαδήποτε σύμβαση.
Ο Καραγάτσης εν αρχή δεν συμπαθούσε τον υπερρεαλισμό που ο Εμπειρίκος ως ψυχαναλυτής συμπαθούσε και γι' αυτό και ο ένας δεν συμπαθούσε τον άλλο, στα πρώτα τους χρόνια. Όμως ήρθε η ώρα κι ο καιρός, ο σκόπελος ξεπεράστηκε και η χρυσή τομή βρέθηκε. Οι δυο τους έκαναν μαζί διακοπές στην Άνδρο, ο Εμπειρίκος έβγαζε φωτογραφίες, με φίλτρο πάντα, τη Μαρίνα, κυρίως, που την έβαζε να γράφει πάνω σ' ένα βότσαλο το όνομά της, με την υπόσχεση να κάνουν το ίδιο την επόμενη χρονιά και τη μεθεπόμενη, παρακολουθώντας πώς η Μαρίνα από κοριτσάκι έντεκα ετών μεταμορφώνεται σε νεαρή γυναίκα.
Μεταξύ άλλων ο Εμπειρίκος γράφει για τη σχέση συγγραφέα και αναγνώστη πως ο Καραγάτσης «μετατρέπει την επικοινωνία αυτή πέρα του λογοτεχνικού στοιχείου στα καλλίτερά του έργα [...] σε κινητήρια δύναμη καθολικά συνουσιαστική». «Ο συγγραφεύς ενθέτει τας ιδέας του κατά τρόπον τερπνόν περί του ελληνικού γένους, και για την ελληνική ορθοδοξία». «Τα γεγονότα [...] παρελαύνουν όχι σαν κινούμενα από τη σκέψη ενός ιστορικού (δηλαδή ''εκ των υστέρων'' μελετητού των γεγονότων), αλλά ενός ανά πάσαν στιγμήν ζώντα τα γεγονότα συγχρόνου, και [...] η παρέλασις αυτή [...] χάρις στην φυσιοκρατική αντίληψη της ζωής του συγγραφέως [...] δεν περιγράφεται αλλά ζει, διά να καταλήξη όχι σε μια ιστορία του γένους αλλά σε μια ρέουσα ''φαινομενολογία'' της ζωής του συνόλου, εκ της οποίας ο συγγραφεύς κινεί τα πάντα αντί να τα περιγράφει».
Για τον τρόπο γραφής του επίσης λέει ο Εμπειρίκος: «Σπανίως εις την ελληνικήν πεζογραφίαν συναντά κανείς συνυφασμένα τα στοιχεία της αριστοκρατικής εκλεπτυσμένης σκέψης και την πανικής προελεύσεως αισθησιακήν ειλικρίνειαν και αυθορμησίαν». «Ο Σέργιος είναι ως το τέλος ένας ευγενής και ερωτευμένος με τον ορθολογισμόν διανοητής που δέχεται την ηδονήν μόνον εις τας υψηλοτέρας της εκδηλώσεις. Ο Βάκχος, ένας πανικής καταγωγής, και εν τη αγιότητί του ακόμη οιστρηλατούμενος από ισχυρότατον ίμερον καλόκαρδος επιβήτωρ που αναζητεί την ηδονήν [...] χωρίς προκατάληψιν, χωρίς ηθικολογικήν διαφοροποίηση καλού ή κακού».
Από τα αποσπάσματα του έργου Σέργιος και Βάκχος του Καραγάτση, επιλέγουμε: «η επίγεια ζωή έχει τη χάρη της» και πρέπει οι δύο άγιοι να την απολαύσουν γιατί τους περιμένει «η μαρμάγκα της ανιαρής αιωνιότητας». Από τη Θαυμαστή ιστορία των αγίων Σεργίου και Βάκχου συνάγουμε ότι οι δύο άγιοι βαρέθηκαν να κοιμούνται στο κατώι (του ναού τους, προφανώς), στην τουρκοκρατούμενη Κωνσταντινούπολη, περιμένοντας πεντακόσια παρά ένα χρόνια, να ξαναγίνει ελληνική. Ξυπνούν στις 30 Μαΐου 1948 κι ακόμα δεν έχει αλλάξει τίποτα. Ο συγγραφέας βρίσκει αφορμή να κάνει μια ιστορική περιδιάβαση, να θίξει και να ξύσει παλιές πληγές, αλλά και να στείλει τους δυο αγίους στο Κερβάν Σεράι, κέντρο διασκέδασης, ιδιαιτέρως προκλητικής, με απολαύσεις γευστικές, μουσικές, χορευτικές. Εκεί ακούγεται και το «Λούνα Λουνέρα». Μιλάει για φαντάσματα, βρικόλακες και διάφορες προκαταλήψεις, μέχρι που μια αχτίδα από το φεγγάρι τους πήρε ψηλά: «Ανέβαιναν, λίγο τρεκλιστά, κι όλο τραγουδούσαν ''Λούνα λουνέρα, κασκαμπαλέρα''. Άκουγα το τραγούδι τους όλο και πιο αδύνατο. Ώσπου έφτασαν στο φεγγάρι και μπλέχτηκαν με το φως του, και χάθηκαν μέσα στη λάμψη του...»
Κι έτσι, μ' αυτόν τον επίλογο, όπως οι δυο άγιοι ξαναβρέθηκαν στη γη και ξανά αναλήφθηκαν στους ουρανούς, και οι δυο λογοτέχνες, σαν μια ψυχή και ένα πνεύμα, με το παρόν βιβλίο ξανακατέβηκαν στη γη, έπαιξαν, τραγούδησαν, μας θύμισαν ότι «ο έρωτας πρέπει να είναι πάντοτε ελεύθερος με όλας τας ηδονάς του» και έφυγαν πάλι για τις ουράνιες περιπλανήσεις τους. Να πούμε ίσως πως ο Καραγάτσης με τον Σέργιο και τον Βάκχο συναντιέται και με τον Καζαντζάκη, τον Ζορμπά και τον συγγραφέα του, που κι εκείνοι χορεύοντας και τραγουδώντας ολοκλήρωσαν τη φιλία τους. Λούνα λουνέρα, κασκαμπαλέρα... και με φίλτρο πάντα.
Ο Σέργιος και Βάκχος του Μ. Καραγάτση
Ανδρέας Εμπειρίκος
Άγρα
Βιβλιοπωλείον της Εστίας
86 σελ.
Τιμή € 9,50
