Αριστείδης Μπαλτάς: «Ξεφλουδίζοντας πατάτες ή λειαίνοντας φακούς»
Αν ο αναγνώστης προσπεράσει αδιάφορα το μότο του βιβλίου, θα νομίσει πως ο καθηγητής Αριστείδης Μπαλτάς ασπάστηκε την υπερρεαλιστική γραφή ή μάλλον την αποδόμηση της λογικής, που είναι και η τελευταία του τίτλου του, αν και η ουσία είναι η «εμμένεια της λογικής». Αλλά ας δούμε πώς προέκυψαν πατάτες και φακοί σε ένα φιλοσοφικό βιβλίο. Γράφει λοιπόν ο (κάποτε) νεαρός Βιτγκενστάιν: Μπορώ τώρα να εργάζομαι καλύτερα ενόσω ξεφλουδίζω πατάτες… Είναι για μένα ό,τι ήταν για τον Σπινόζα το να λειαίνει φακούς.
Ο συγγραφέας Αριστείδης Μπαλτάς, πανεπιστημιακός καθηγητής, που έχει διδάξει σε Ευρώπη και Αμερική κι εκδίδει στην Ελλάδα τα βιβλία του, συγκέντρωσε σε έναν τόμο διάσπαρτα δοκίμια, δημοσιευμένα σε διάφορα έντυπα. Αυτά είναι η «πρώτη ύλη» για το βιβλίο. Προηγήθηκε βεβαίως μια συνομιλία στις ΗΠΑ σκηνοθετημένη από τον ίδιο με συνομιλητές τους δύο επιφανείς –Σπινόζα (1632-1677) και Βιτγκενστάιν (1889-1951)– που αν και απέχουν χρονικά 300 χρόνια συμπίπτουν, συμπίνουν και συντρώγουν, αφού όπως λέει και ο ποιητής και οι φίλοι, όπως οι θάλασσες από μακριά επικοινωνούνε (Οδυσσέας Ελύτης,ελαφρά «πειραγμένος»). Από τη συνομιλία τους προκύπτουν δύσκολες έννοιες, των οποίων η σύνθεση οδήγησε στο βιβλίο, για το οποίο ο φίλος του συγγραφέας Τζον ΜακΝτάουελ αποφάνθηκε: Aristides, this is a very complex book! Οπότε ο συγγραφέας έθεσε ερωτήματα πάνω στο τι σημαίνει complex book, είναι καλό ή κακό, με ποια κριτήρια είναι complex, τι πρέπει να πει στην εισαγωγή για να διευκολύνει τον αναγνώστη και άλλα τα οποία συνιστούν την απάντηση σε όλα αυτά, στο παρόν, 600 σελίδων μεγάλου μεγέθους, βιβλίο.
Η σκηνοθεσία ήδη ανακοινώθηκε και η συνομιλία των δύο σοφών, ερήμην τους, εξασφαλίστηκε· διαφορετικές φωνές, εποχές, στόχοι, ιδεολογίες και όχι μόνο, ελαφρώς παραμερίστηκαν. Το σημαίνον είναι ότι ο σκηνοθέτης παρεμβαίνει στη συζήτηση, «δεν αφήνει τους πρωταγωνιστές να μιλήσουν ελεύθερα» και χρησιμοποιεί ως υποβολέα τον Νίτσε, που χρησιμεύει ως ένα από τα πολλά προσωπεία του.
Τα ονόματα που περνούν από το «έργο» είναι πάρα πολλά. Ο Μαρξ, ο Λακάν, ο Φουκό, ο Ντεριντά αλλά και ο Αστυάναξ, ο οποίος διαβάζει με τον τρόπο του Βέλτσου. Ο κάθε σοφός, βεβαίως, λέει τα δικά του, αλλά και εκείνα που ο συγγραφέας έχει επιλέξει, αντ’ εκείνου. Η Ιστορία και η Φιλοσοφία μπαίνουν σε μια «γιγαντομαχία», λέει ο Αριστείδης Μπαλτάς, όπου η Φιλοσοφία αγωνίζεται να καθυποτάξει την Ιστορία για να προσδιορίσει το per se του κόσμου ή το «Τι» ή το «πράγμα καθ’ εαυτό» ή τον Θεό ή τη Φύση ή την Απόλυτη ιδέα ή το Είναι… ορισμοί που αφορούν το ίδιο πράγμα, αλλά από τον καθένα αλλιώς διατυπωμένο.
Οι δρόμοι της φιλοσοφικής σκέψης είναι περίπλοκοι και δαιδαλώδεις. Η αφήγηση όμως του καθηγητή Μπαλτά είναι γοητευτική και, όσο το βιβλίο εισχωρεί στα άδυτα, τόσο πιο ελκυστικό γίνεται.
Η Ιστορία, η οποία ορίζεται από τον Lακάν ως Le Réel (Πραγματικό) ξεγλιστρά και με την εξέλιξή της διαφεύγει από κάθε ορισμό. Και δεν ισχύει το ότι εν αρχή ην ο λόγος, αλλά εν αρχή ην το πράγμα· η Ιστορία αντιστέκεται, αλλά και η Φιλοσοφία δεν υποχωρεί. Ο Βιτγκενστάιν αλλάζει προς το τέλος της ζωής του, τα πράγματα όμως αλλάζουν συνεχώς και η γλώσσα που τα περιγράφει αλλάζει και αυτή. Δεν υφίσταται per se παρά ενός ex post facto (με έντονα και πλάγια γράμματα στο βιβλίο), αφού η Φιλοσοφία θα πάρει το εκάστοτε per se για να το επεξεργαστεί ως «εκ των υστέρων προϊόν». Ο Γκαίτε υποστήριξε και αυτός το «Εν αρχή ην η Πράξις» και «η φιλοσοφική δραστηριότητα οφείλει μεν να συνεχιστεί, αλλά …να αποβεί ιδιαζόντως ταπεινή …και να επικεντρωθεί στις… γήινες απορίες που γεννά η καθημερινή χρήση της γλώσσας», οπότε η γραμματική αποβαίνει «απαραίτητο διευκρινιστικό εργαλείο».
Τέλος πάντων, οι δύο φιλόσοφοι μας ενημερώνουν πάνω στο πού μοιάζουν και στο πού διαφέρουν. Φυσικά, κανείς τους δεν κατάφερε να προβλέψει τι θα επιφέρουν οι εξελίξεις του μέλλοντος. Ούτε ο Νίτσε προέβλεψε στον μετά από τον εαυτό του Βιτγκενστάιν εκείνο που είχε διακρίνει στον πριν από τον εαυτό του Σπινόζα. Και τι είναι αυτό; Αυτό που πάντα έρχεται από το μέλλον, «μετά θάνατον», «ένα συγγενές πνεύμα». Η Λογική ανυψώνεται σε Θεό. Ο θεοσεβούμενος Ντεκάρτ αντιλαμβάνεται τη γεωμετρία ως επικοινωνία της γης με τον ουρανό (αρχαιόθεν και αιεί ο Θεός γεωμετρεί, άλλωστε) και το ατομικώς σκέπτεσθαι είναι ικανό για όλες τις έρευνες. Στα βήματά του βαδίζει ο Σπινόζα και αυτόν αργότερα θα ακολουθήσει ο Βιτγκενστάιν, ο οποίος θα θυμώσει κιόλας γιατί δεν καταλαβαίνει (πόσο μάλλον εμείς).
Θα ρωτούσε κανείς πώς οδηγούμαστε στην «ευδαιμονία», ποιο είναι το «τίποτα» που απασχολεί τους φιλοσόφους, ποια η «σιωπή»; Με τα απαιτούμενα άλματα που επιβάλλει η παρούσα περίσταση, αποθησαυρίζουμε το ότι η φιλοσοφία δεν λύνει προβλήματα, αλλά αφήνει τα πράγματα ως έχουν. Όσο για τον Βιτγκενστάιν, καταλήγει στο τίποτα και στη σιωπή. Ο Βιτγκενστάιν όμως δεν θριαμβολογεί, απλώς έχει ύφος «μελαγχολικά νικηφόρο». Βεβαίως δεν υποχρεώνεται να σιωπήσει, αλλά έχει καταδείξει τη ματαιότητά της.
Συμβουλή: να ακολουθούμε υπεύθυνα τη φύση μας, να βλέπουμε τον κόσμο όπως είναι, να δρούμε ως ειδήμονες… «Η εμπειρία διδάσκει υπερεπαρκώς ότι οι άνθρωποι δεν εξουσιάζουν τίποτα λιγότερο από τη γλώσσα τους». Φιλοσοφία και Ιστορία διαγκωνίζονται. Όλες οι μεγάλες ιστορικές και επιστημονικές επαναστάσεις και εξελίξεις επηρεάζουν την ανθρώπινη σκέψη, επομένως και «η φιλοσοφία υποχρεώνεται κάθε φορά να αποκρίνεται κατά το δυνατόν επαρκέστερα στη ριζική αλλαγή του παραδείγματος που …εισβάλλει στην επιστήμη». Τι γίνεται με τη μετά θάνατον ζωή; Να ένα προκλητικό ερώτημα που θα μας απογοητεύσει, αφού η απάντηση είναι: αιωνιότητα και μετά θάνατον ζωή αποκλείονται αμοιβαία.
Οι δρόμοι της φιλοσοφικής σκέψης είναι περίπλοκοι και δαιδαλώδεις. Η αφήγηση όμως του καθηγητή Μπαλτά είναι γοητευτική και, όσο το βιβλίο εισχωρεί στα άδυτα, τόσο πιο ελκυστικό γίνεται, αφού κάθε σελίδα συμβάλλει στην επίτευξη του στόχου, που όμως όλο και απομακρύνεται. Γιατί, όπως λέει και ο ίδιος, «τα θέματα όλα παραμένουν ανοιχτά, παρά τις γενναίες –και απολύτως απαραίτητες– προσπάθειες για το αντίθετο». Κατά συνέπεια, η τελευταία λέξη ανήκει στον Αλτουσέρ: πράγματι το μέλλον διαρκεί πολύ.
Συμπέρασμα: αν οι αρχαίοι φιλόσοφοι κονταροχτυπήθηκαν για μια χιλιετία, άλλη μία και την αιωνιότητα διαθέτουν και οι νεότεροι για να υποστηρίξουν τη «διαφωρά» τους ή, στη γλώσσα του Ντεριντά, την «différance», ή, με τα λόγια του Άγγελου Τερζάκη, να επιβάλουν την κοσμοθεωρία τους.
Ξεφλουδίζοντας πατάτες ή λειαίνοντας φακούς
Ο Σπινόζα και ο νεαρός Βιτγκενστάιν συνομιλούν για την εμμένεια και τη λογική της
Αριστείδης Μπαλτάς
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
σ. 624
ISBN: 978-960-524-886-4
Τιμή: 35.00€
