Συλλογικό έργο: «Γιατί η μοναξιά μου θεωρείται ασφαλής χώρα»
Το 2015 ζήσαμε τη μεγαλύτερη ανεπίσημη διασυνοριακή μετακίνηση πληθυσμών που γνώρισε η Ευρώπη μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, με επίκεντρο τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Πάνω από 850.000 άτομα εισήλθαν στη χώρα κυρίως μέσω Λέσβου και Χίου. Η Ελλάδα και η Ευρωπαϊκή Ένωση αιφνιδιάστηκαν. Σε πρώτο χρόνο αντέδρασαν με μια ανεπίσημη φιλοπροσφυγική πολιτική ανοικτών συνόρων, ενώ ταυτόχρονα εκδηλώθηκε από τον ελληνικό λαό ένα πρωτοφανές, αυθόρμητο κύμα αλληλεγγύης.
Το συνοριακό καθεστώς
Το 2016, κι ενώ οι μεταναστευτικές ροές συνεχίζονταν, η ΕΕ αποφάσισε να αντιμετωπίσει το ζήτημα αλλά και τις πρώτες αρνητικές αντιδράσεις ορισμένων κεντροευρωπαϊκών χωρών αλλάζοντας τη στάση της. Αποφάσισε να διαχειριστεί την κρίση με όρους ανθρωπισμού αλλά και «ασφαλειοποίησης». Στα σύνορα της Ελλάδας αναπτύχθηκαν ένοπλες ευρωπαϊκές δυνάμεις ασφαλείας (FRONTEX) και υπογράφτηκε η περιβόητη Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας. Ξαφνικά, χιλιάδες άτομα που αιτούνταν άσυλο βρέθηκαν εγκλωβισμένα στα νησιά του Αιγαίου, να ζουν σε άθλιους καταυλισμούς, χωρίς καμία πληροφόρηση, χωρίς καμία προοπτική, χωρίς ελπίδα.
Ταυτόχρονα, άρχισε να αλλάζει το περιβάλλον των νησιωτικών κοινωνιών που φιλοξενούσαν τα άτομα αυτά. Εμφανίστηκαν ισλαμοφοβικές και ξενοφοβικές απόψεις, προκλήθηκαν διαμαρτυρίες, οργανώθηκαν συγκεντρώσεις και, αργότερα μέσα στο 2016, πραγματοποιήθηκαν επιθέσεις ακροδεξιών ομάδων ενάντια στους καταυλισμούς, σε μεμονωμένα άτομα αλλά και σε εργαζόμενους στις ΜΚΟ και αλληλέγγυους πολίτες. Όπως υποστηρίζουν οι συγγραφείς, η Ευρώπη εκείνη τη στιγμή αποφάσισε να περάσει από το «θέαμα του συνόρου» στη «διακυβέρνηση του συνόρου», κι αυτή η επιλογή εκφράστηκε, συμβολικά, με τη μετατροπή των καταυλισμών σε hotspot.
Το βιβλίο των Σούζα, Μέρμηγκα και Διακουμάκου δεν είναι απλώς ένα συγκλονιστικό χρονικό της προσφυγικής κρίσης έτσι όπως αυτή εξελίχθηκε στη Χίο τη διετία 2015-2016, αλλά κι ένα δυνατό επιστημονικό εγχειρίδιο γραμμένο από τρεις μεταδιδακτορικούς επιστήμονες της νομικής, των πολικών επιστημών και των πολιτισμικών σπουδών. Μάλιστα ο ένας εκ των συγγραφέων έζησε για δύο χρόνια στη Χίο, όπου εργάστηκε στο Περιφερειακό Γραφείο Ασύλου, κράτησε προσωπικό ημερολόγιο και συνέλεξε υλικό από την εκεί παραμονή του, το οποίο χρησιμοποιήθηκε στο παρόν έργο. Παράλληλα, η ομάδα έκανε 14 συνεντεύξεις με άτομα που είχαν άμεση σχέση με τα όσα διαδραματίστηκαν την επίμαχη διετία στη Χίο: άτομα που αιτούνταν άσυλο, εργαζόμενους σε δομές, μέλη ΜΚΟ, κατοίκους της Χίου.
Οι συγγραφείς ξεκινούν αναλύοντας σύγχρονες επιστημονικές έννοιες, όπως το συνοριακό καθεστώς (border regime), το οποίο δεν αντιλαμβάνονται ως υφιστάμενη τάξη πραγμάτων και μορφή εξουσίας εκεί όπου συναντιούνται οι επικράτειες δύο χωρών. Γι’ αυτούς, το «συνοριακό καθεστώς» αποτελεί πεδίο αλληλεπίδρασης κι αντιπαράθεσης μεταξύ υπερεθνικών, κρατικών και τοπικών μεταναστευτικών πολιτικών, ενώ θεωρούν ότι η ανεπίσημη, μαζική μετακίνηση πληθυσμών αμφισβητεί εμπράκτως τα σύνορα προκαλώντας τη συνεχή αναδιοργάνωσή τους. Μια αναστάτωση την οποία συναντάμε όλο και πιο συχνά, σε διάφορα σημεία του πλανήτη, άσχετα με το αν στα σημεία αυτά διεξάγεται ή όχι πόλεμος.
Το σημαντικό με το παρόν έργο είναι ότι ενώ αξιοποιεί το σύγχρονο θεωρητικό οπλοστάσιο των κριτικών μεταναστευτικών και συνοριακών σπουδών, αποτελεί ταυτόχρονα «προσωπικό» χρονικό, το οποίο συνθέτουν διηγήσεις ατόμων που έζησαν την εν λόγω διετία στο νησί.
Η μετανάστευση ως κοινωνικό κίνημα
Με την ίδια λογική, απορρίπτουν τον τρόπο με τον οποίο κατασκευάστηκε η εικόνα των ατόμων που εγκλωβίστηκαν στην Ελλάδα το 2015, απορρίπτουν δηλαδή την ερμηνεία ότι για την τύχη τους ευθύνονται τα οργανωμένα κυκλώματα διακινητών, ενώ απορρίπτουν επίσης τη ρητορική περί «αξιοθρήνητων» προσφύγων ή «απειλητικών» μεταναστών. Αναδεικνύουν δε το παράδοξο της ευρωπαϊκής πολιτικής, η οποία από τη μια προβάλλει τον ανθρωπισμό της στη διαχείριση του μεταναστευτικού/προσφυγικού ζητήματος κι από την άλλη προωθεί κι επιβάλλει αυστηρές πολιτικές ασφάλειας, εντατικοποιώντας τους συνοριακούς ελέγχους.
Για τους συγγραφείς, η μετανάστευση είναι ένα κοινωνικό κίνημα το οποίο «συνεχώς ζει, βιώνει, δρα κι αγωνίζεται εντός, εκτός κι εναντίον των συνοριακών καθεστώτων, με αποτέλεσμα να τα συνδιαμορφώνει». Κατά την άποψή τους οι εγκλωβισμένοι στα σύνορα αποτελούν παγκοσμίως ένα είδος βιοπολιτικής αξίας, καθώς η κινητικότητά τους επηρεάζει την οικονομία, την πολιτική, τις όμορες κοινωνίες, τις νομοθεσίες κ.ά.
Η προσφυγική/μεταναστευτική κρίση στη Χίο εξιστορείται στο βιβλίο χρονολογικά με την παράλληλη ένθεση στο κείμενο αποσπασμάτων από συνεντεύξεις «πρωταγωνιστών» και δημοσιευμάτων στον τοπικό Τύπο. Παρακολουθούμε τα πρωτοφανή γεγονότα της Χίου: την εγκατάσταση των ατόμων στις δομές, την καθημερινότητα της διαβίωσης, τις σχέσεις με τους ντόπιους, τους περιορισμούς στις μετακινήσεις κ.ά. Εξιστορείται το αλαλούμ των πρώτων μηνών του 2015, ο αρχικός «πατριωτισμός της αλληλεγγύης» από την πλευρά των κατοίκων, οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης στις υποτυπώδεις δομές φιλοξενίας, ο γραφειοκρατικός λαβύρινθος της ταυτοποίησης κ.ά.
Η Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας
Το σημαντικό με το παρόν έργο είναι ότι ενώ αξιοποιεί το σύγχρονο θεωρητικό οπλοστάσιο των κριτικών μεταναστευτικών και συνοριακών σπουδών, αποτελεί ταυτόχρονα «προσωπικό» χρονικό, το οποίο συνθέτουν διηγήσεις ατόμων που έζησαν την εν λόγω διετία στο νησί. Μέσω των διηγήσεων αυτών μαθαίνουμε για την περίπλοκη διαδικασία αίτησης ασύλου (καταγραφή, δακτυλοσκόπηση, έλεγχος, συνεντεύξεις με τα αιτούντα πρόσωπα κ.λπ.), για την εμφάνιση στο νησί και τη δραστηριοποίηση των ΜΚΟ, για την αλλαγή του περιεχομένου της αλληλεγγύης κ.ά.
Κομβικό σημείο στην εξιστόρηση είναι η Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας την άνοιξη του 2016. Η Ένωση τότε ανέθεσε τον έλεγχο των ευρωπαϊκών συνόρων στην Τουρκία με σημαντικά οικονομικά ανταλλάγματα. Οι συγγραφείς θεωρούν ότι μια διεθνής συμφωνία πρέπει να παράγει νομικά αποτελέσματα. Αντίθετα, αυτή ήταν μια απλή δήλωση πολιτικής βούλησης με εσκεμμένα ασαφή διατύπωση, μια συμφωνία χωρίς νομικό έρεισμα η οποία οδήγησε τελικά σε μια πρωτοφανή έκπτωση του καθεστώτος υποδοχής και παροχής ασύλου. Την ίδια στιγμή, η εξωφρενική ανάδειξη της Τουρκίας σε ασφαλή χώρα για τα αιτούντα άσυλο άτομα και ο χαρακτηρισμός της ως χώρας με «δημοκρατικό καθεστώς» καταδεικνύει το πόσο μακριά από την πραγματικότητα ήταν η συγκεκριμένη Συμφωνία.
Στη Χίο, η Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας πυροδότησε εξελίξεις. Λίγες μόνο ημέρες μετά την ανακοίνωσή της, τα αιτούντα άσυλο άτομα αντέδρασαν, πραγματοποίησαν πορείες στη Χίο και τελικά την 1η Απριλίου τα εγκλωβισμένα στη ΒΙΑΛ άτομα εξήλθαν του hotspot και κατέλαβαν για μια εβδομάδα το λιμάνι της Χίου. Στις 7 Απριλίου οργανωμένη δύναμη ακροδεξιών, με την ανοχή της αστυνομίας και την αδιαφορία της δημοτικής αρχής, επιτέθηκε στους καταληψίες εξαπολύοντας κανονικό πογκρόμ. «Αν δεν φύγετε, θα σας αφήσω στους φασίστες», φέρεται να προειδοποίησε τους καταληψίες, κυρίως Σύριους πρόσφυγες, ο δήμαρχος της Χίου λίγο πριν εκδηλωθεί η επίθεση των ακροδεξιών.
Μεταρατσισμός
Κάπου εκεί, οι συγγραφείς εισάγουν στην ανάλυσή τους την έννοια του «μεταρατσισμού» για να εξηγήσουν την ξαφνική αλλαγή του κλίματος στη Χίο και στα άλλα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, που δέχτηκαν χιλιάδες πρόσφυγες/μετανάστες. Πρόκειται, κατά τη γνώμη τους, για ένα μείγμα πατερναλισμού, αλλά κι αποκήρυξης της συνεργασίας με την ακροδεξιά. Πρόκειται για μια αντίληψη που θέλει τους μετανάστες άβουλα πρόσωπα που χρειάζονται βοήθεια τρίτων. Μεταρατσισμός είναι για τους συγγραφείς η κριτική της πολιτικής ορθότητας ως μηχανισμού λογοκρισίας, η μεταβαλλόμενη στάση των υποκειμένων –εν προκειμένω των πολιτών του νησιού– ανάλογα με την ένταση των περιστατικών, η κινδυνολογική ισλαμοφοβία, ο δημόσιος λόγος που, αν και αποφεύγει τις εξτρεμιστικές διατυπώσεις, εντούτοις αποπνέει φοβία για το διαφορετικό που εισβάλλει στην αστική κοινωνία της Χίου, της οποιασδήποτε Χίου.
Αυτός ο νέου τύπου ρατσισμός είναι για τους συγγραφείς το ειδοποιό στοιχείο της νέας εποχής κι αυτό το χαρακτηριστικό των κοινωνιών με το οποίο καλούνται να αναμετρηθούν στο εξής όσοι κι όσες πιστεύουν στη δύναμη της συντροφικότητας, την ομορφιά της συνύπαρξης και την αξία της αλληλεγγύης.
«Γιατί η μοναξιά μου θεωρείται ασφαλής χώρα»
Αγώνες αιτούντων άσυλο και τοπικές αντιδράσεις στο συνοριακό καθεστώς της Χίου (2015-2016)
Συλλογικό έργο
Νίκος Σούζας, Ιουλία Μέρμηγκα, Τζότζο Διακουμάκου
Ψηφίδες
σ. 320
ISBN: 978-618-84300-7-5
Τιμή: 16,96€
