Lutz C. Kleveman: «Σμύρνη. Ταξίδι στον χρόνο»

«Καλλίστη των πασών», ωραιότερη πόλη του κόσμου αποκαλεί ο Ρωμαίος γεωγράφος Στράβωνας τη Σμύρνη, με τα επιβλητικά κτίρια και τους ευθείς λιθόστρωτους δρόμους της. Στα τέλη του 2ου μ.Χ. αιώνα ο Ρωμαίος ρήτορας Αίλιος Αριστείδης, σε μια επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο, την περιγράφει ως «της Ασίας άγαλμα, της δε ημετέρας ηγεμονίας εγκαλλώπισμα» εξυμνώντας τις μεγάλες, ηλιόλουστες λεωφόρους, αλλά και το ότι κάθε σπίτι είχε τη δική του κρήνη, για να καταλήξει λέγοντας «η δε προς θέαν ωραιωτάτη πόλεων και του κάλλους επώνυμος ανθρώποις άπασιν». Υπό ρωμαϊκή κυριαρχία, η Σμύρνη θεωρούνταν το στολίδι της Μικράς Ασίας παίρνοντας τα σκήπτρα από την Έφεσο, η οποία είχε αρχίσει να παρακμάζει. Μετά τον μαρασμό των μεσαιωνικών χρόνων, η πόλη γνωρίζει εκ νέου άνθηση βασισμένη στο εμπόριο της σταφίδας, του βαμβακιού, των σύκων, του καπνού και κυρίως των περίφημων χαλιών της, που εξάγονται σε ολόκληρο τον κόσμο. Η Σμύρνη γίνεται μια μητρόπολη της Μεσογείου, όπου τον τόνο δίνει το κυρίαρχο ελληνικό στοιχείο, μια πολυπολιτισμική, κοσμοπολίτικη πόλη, όπου κυριαρχεί η θρησκευτική ανεκτικότητα και υπάρχει ελευθερία λόγου, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στην Κωνσταντινούπολη.

Ο Γερμανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Lutz C. Kleveman επισκέπτεται τη Σμύρνη ακολουθώντας την παράδοση των Ευρωπαίων περιηγητών, που κρατούσαν ημερολόγιο των ταξιδιών τους, ψάχνοντας το φως της Ανατολής και του Αιγαίου, «αυτό το διάφανο, λαμπερό γαλάζιο που σίγουρα θα μπορούσε να ελαφρύνει τη βορειοευρωπαϊκή βαρυθυμία...». Φτάνοντας στις ακτές της Μικράς Ασίας μένει έκθαμβος: «Η τοποθεσία αυτής της πόλης ήταν απαράμιλλη. Παντού τριγύρω ορθώνονταν βουνά, τόσο μεγαλειώδη, που έκαναν τα πελώρια φορτηγά πλοία που ήταν αγκυροβολημένα στον κόλπο να μοιάζουν με χάρτινα καραβάκια. Πρέπει να ήταν από τα ωραιότερα τοπία σε ολόκληρο το Αιγαίο – καθόλου παράξενο που η λέξη πανόραμα είναι ελληνική και στη συνέχεια την υιοθέτησαν οι Τούρκοι».

«Η καταστροφή της Σμύρνης ήταν ένα ασύλληπτο έγκλημα πολέμου» λέει ο Γερμανός δημοσιογράφος «και προκάλεσε μια προσφυγική κρίση, η οποία έμελλε να αλλάξει για πάντα την Ευρώπη».

Ο Kleveman θα κλειστεί πολλές ώρες στη θαυμάσια βιβλιοθήκη της Χίου, της οποίας η ιστορία είναι στενά συνυφασμένη με αυτή της γειτονικής Σμύρνης. Εκεί θα βρει πληροφορίες που τις συνδυάζει με τις επιτόπιες παρατηρήσεις του, για να ανασυνθέσει με τρόπο εντυπωσιακό την πορεία των γεγονότων. Ο κοσμοπολιτισμός και ο φιλοευρωπαϊκός χαρακτήρας της πόλης δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητος, αποτελούσε καρφί στο μάτι των Νεότουρκων, που επιθυμούσαν να αναστήσουν την αίγλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά το στραπάτσο που είχε δεχτεί κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι Ευρωπαίοι τη μοίραζαν σε κομμάτια όπου θα ασκούσαν την κυριαρχία τους. Αναζητώντας πρωτογενή αρχεία και αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, όπως ο Αρμένιος γιατρός Καραμπέτ Χατσεριάν, ο Γερμανός δημοσιογράφος γυρνά πίσω στον χρόνο ανασυνθέτοντας τις σκηνές που διαδραματίστηκαν έπειτα από την τυχοδιωκτική εκστρατεία των Ελλήνων στη Μικρά Ασία. Η αναπόφευκτη κατάρρευση του μετώπου έφερε τον πανικό και την πυρπόληση της πόλης από τα στρατεύματα του Κεμάλ, ο οποίος παρακολουθούσε τη φωτιά που ρήμαξε την πόλη από μια έπαυλη στο προάστιο Γκιοζτεπέ, κι όταν τον επισκέφτηκαν οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι αποκάλεσε το κάψιμο της πόλης «ατυχές περιστατικό» και «επεισόδιο δευτερευούσης σημασίας» ρίχνοντας όλο το φταίξιμο στους Έλληνες, στους Αρμένιους και ειδικά στον μητροπολίτη Χρυσόστομο, που οι Τούρκοι μισούσαν αφάνταστα.

Οι αφηγήσεις των ανθρώπων, ιδίως Αμερικανών εθελοντών που προσπάθησαν να διασώσουν όσο περισσότερους ανθρώπους μπορούσαν, είναι συγκλονιστικές, ενώ ιδιαίτερα αποκρουστική χαρακτηρίζεται η συμπεριφορά των μεγάλων κρατών, που δεν ήθελαν να παρεκκλίνουν επ’ ουδενί από την τακτική της ουδετερότητας αποβλέποντας στα μεταπολεμικά οφέλη, την ώρα που μπροστά στα μάτια τους παιδιά καίγονταν και ρίχνονταν στη θάλασσα, γυναίκες βιάζονταν και η υπέροχη πόλη παραδινόταν στις στάχτες από τον τουρκικό όχλο. Τα θύματα της πυρκαγιάς και των βιαιοπραγιών υπολογίζονται σε 50.000-100.000, ενώ άλλοι 100.000 άντρες οδηγήθηκαν στην ενδοχώρα, όπου ελάχιστοι επιβίωσαν από τις κακουχίες, την ασιτία και τη δουλειά στα κάτεργα. «Η καταστροφή της Σμύρνης ήταν ένα ασύλληπτο έγκλημα πολέμου» λέει ο Γερμανός δημοσιογράφος «και προκάλεσε μια προσφυγική κρίση, η οποία έμελλε να αλλάξει για πάντα την Ευρώπη».

Εκατό χρόνια μετά την καταστροφή της Σμύρνης, το Αιγαίο μοιάζει να αποτελεί πάλι μια θάλασσα όπου σοβεί η κρίση, μετανάστες προσπαθούν ξανά να το διασχίσουν, η Τουρκία σε μια έξαρση επιθετικού εθνικισμού απειλεί με πόλεμο, η Ευρώπη δείχνει να μην αντιλαμβάνεται τι μπορεί να συμβεί, οι ισορροπίες μοιάζουν εξαιρετικά εύθραυστες. Σε μια τέτοια περίοδο, το ταξίδι στον χρόνο του Lutz C. Kleveman μάς δίνει τη δυνατότητα να ξεσκονίσουμε, όπως λέει ο ίδιος, κάποια παλιά μαθήματα, να αγγίξουμε πληγές που πονούν ακόμα, να σκεφτούμε τα πιθανά σενάρια αλλοπρόσαλλων κινήσεων, να γίνουμε λίγο σοφότεροι από τις αστοχίες των ανθρώπων που είχαν στα χέρια τους τις τύχες της χώρας, να μην επιτρέψουμε πάλι να επικρατήσουν η μισαλλοδοξία και ο φανατισμός. lu c kleveman22