«Οι μεταφραστές ξέρουν ότι περνούν απέναντι, αλλά δεν ξέρουν από τι είδους γέφυρα. Πολλές φορές περνούν και πάλι απέναντι από διαφορετική γέφυρα, για λόγους επαλήθευσης. Κάποτε πηδάνε από τη γέφυρα και πέφτουν στο κενό».
(Firth 1957: 197, σελ. 26) 

Η Μόνα Μπέικερ είναι ομότιμη καθηγήτρια Μεταφραστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ και διευθύντρια του Κέντρου Μετάφρασης και Μεταφρασεολογίας Baker στη Σανγκάη, ενώ υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Διεθνούς Ένωσης Μεταφραστικών και Διαπολιτισμικών Σπουδών (IATIS). Στα ελληνικά κυκλοφόρησε φέτος η 3η έκδοση του βιβλίου της Με άλλα λόγια, το οποίο τα τελευταία τριάντα χρόνια αποτελεί ένα σημαντικό εγχειρίδιο για τη διδασκαλία της μετάφρασης.

Η παρούσα έκδοση είναι πλήρως αναθεωρημένη, προκειμένου να αντικατοπτρίζει τις πρόσφατες εξελίξεις στον τομέα της μετάφρασης, και στηρίζεται στη σύγχρονη θεωρία της γλωσσολογίας και της κοινωνικής σημειωτικής. Την ελληνική μετάφραση για τις Εκδόσεις Δίαυλος υπογράφουν η Τιτίκα Δημητρούλια, υπεύθυνη και για την επιστημονική επιμέλεια του τόμου, και η Ευδοξία Ρέντα. Στην έκδοση περιλαμβάνεται πρόλογος του Διονύση Γούτσου, καθηγητή Κειμενογλωσσολογίας (Τμήμα Φιλολογίας ΕΚΠΑ), εισαγωγή της Τιτίκας Δημητρούλια και οι πρόλογοι της Μόνα Μπέικερ στην 1η έκδοση του βιβλίου (1991) και στη 2η έκδοσή του (2010).

Το βιβλίο αποτελείται από εννέα κεφάλαια: 1. «Εισαγωγή» (για τη δομή του έργου και παραδείγματα, επίστροφη μετάφραση και γλώσσες αναφοράς), 2. «Ισοδυναμία σε λεξικό επίπεδο» (για τη λέξη στις διάφορες γλώσσες, τη λεξική σημασία και το πρόβλημα της έλλειψης ισοδυναμίας), 3. «Ισοδυναμία σε υπερλεξικό επίπεδο» (για τις συνάψεις, τους ιδιωτισμούς και τις παγιωμένες εκφράσεις), 4. «Γραμματική ισοδυναμία» (για τις γραμματικές έναντι λεξικών κατηγοριών, την ποικιλομορφία των γραμματικών κατηγοριών στις διάφορες γλώσσες, μια σύντομη εισαγωγή για τη σειρά των λέξεων –όρων– και εισαγωγή στο κείμενο), 5. «Κειμενική ισοδυναμία: θεματική και πληροφοριακή δομή» (επισκόπηση της πληροφοριακής ροής κατά Halliday, η θέση της Σχολής της Πράγας για την πληροφοριακή ροή: η λειτουργική προοπτική της πρότασης), 6. «Κειμενική ισοδυναμία: συνοχή» (αναφορά, υποκατάσταση και έλλειψη, σύζευξη ή συνδετικότητα, λεξική συνοχή), 7. «Πραγματολογική ισοδυναμία» (συνεκτικότητα· συνεκτικότητα και ερμηνευτικές διαδικασίες: το υπονόημα· συνεκτικότητα, υπονόημα και μεταφραστικές τεχνικές), 8. «Σημειωτική ισοδυναμία» (σημειωτικοί πόροι και σημειωτικές συνθήκες, δημιουργικός χειρισμός των σημειωτικών πόρων, μεταφράζοντας σημειωτικά σύνθετο υλικό), 9. «Πέρα από την ισοδυναμία: ηθική και ηθικότητα» (ηθική και ηθικότητα, επαγγελματισμός, κώδικες ηθικής και δεοντολογίας, νόμοι, οι ηθικές συνέπειες των γλωσσικών επιλογών, συμπερασματικές παρατηρήσεις). Σε καθένα από τα κεφάλαια αυτά επεξηγούνται οι βασικές του έννοιες, επισημαίνονται οι ενδεχόμενες δυσκολίες που μπορεί να προκύψουν από τις έννοιες αυτές και παρουσιάζονται διάφορες τεχνικές για την επίλυσή τους. Για τον σκοπό αυτό, αναλύονται αυθεντικά παραδείγματα που προέρχονται από διαφορετικά είδη μεταφρασμένων κειμένων σε πολλές γλώσσες. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου προτείνονται πρακτικές ασκήσεις και δίνεται συμπληρωματική βιβλιογραφία για περαιτέρω διερεύνηση και εμβάθυνση.

Πέρα όμως από το θεωρητικό μοντέλο, τη μεθοδολογία και τον πρακτικό προσανατολισμό του, το παρόν βιβλίο αποτελεί, με τα τόσο γλαφυρά παραδείγματα που παραθέτει, ένα θαυμάσιο ανάγνωσμα και για όσους/ες ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τις γλωσσικές γέφυρες ανάμεσα στους πολιτισμούς.

Η μετάφραση είναι μια εργασία ιδιαίτερα απαιτητική, που θέτει συνεχώς διλήμματα σε μεταφραστές και μεταφράστριες, επαγγελματίες και εκπαιδευόμενους/ες, στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν ισοδύναμα κείμενα από τη γλώσσα-πηγή στη γλώσσα-στόχο. Θεωρώ ότι το παρόν έργο μπορεί ν’ αποτελέσει ένα εύχρηστο, κατανοητό και σημαντικό βοήθημα στη μεταφραστική διαδικασία, με την καθοδήγηση που προσφέρει στις/στους ενδιαφερόμενους/ες για την κατανόηση κάθε πτυχής της μεταφραστικής εργασίας, καθώς και με τις προτεινόμενες λύσεις που παρουσιάζονται σε χαρακτηριστικά παραδείγματα ανά κεφάλαιο.

Μάλιστα, όπως επισημαίνει η Τιτίκα Δημητρούλια στην εισαγωγή της, στην ελληνική έκδοση έγιναν με την άδεια της Μόνα Μπέικερ πολλές παρεμβάσεις, ώστε να ενισχυθεί η παρουσία της ελληνικής γλώσσας στον τόμο: ενσωματώθηκαν οι ελληνικές μεταφράσεις των ξενόγλωσσων παραδειγμάτων ή/και της αγγλικής επίστροφης μετάφρασής τους· στα παραδείγματα δοκιμίων ή λογοτεχνικών έργων που έχουν εκδοθεί στα ελληνικά, παρατίθενται τα αποσπάσματα των συγκεκριμένων μεταφράσεων ως δείγματα αυθεντικού μεταφρασμένου λόγου· τέλος, προστέθηκαν σχόλια για την ελληνική γλώσσα και ορολογία είτε εντός του κειμένου ή σε σημειώσεις, καθώς και μια ενδεικτική συμπληρωματική ελληνική βιβλιογραφία. 

Πέρα όμως από το θεωρητικό μοντέλο, τη μεθοδολογία και τον πρακτικό προσανατολισμό του, το παρόν βιβλίο αποτελεί, με τα τόσο γλαφυρά παραδείγματα που παραθέτει, ένα θαυμάσιο ανάγνωσμα και για όσους/ες ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τις γλωσσικές γέφυρες ανάμεσα στους πολιτισμούς. Διαβάζουμε, παραδείγματος χάρη, ότι στα ινδονησιακά γίνεται διάκριση ανάμεσα στο «βγαίνω έξω στη βροχή χωρίς να ξέρω ότι βρέχει» (kehujanan) και στο «βγαίνω έξω στη βροχή ξέροντας ότι βρέχει» (hujan-hujanan) κι έτσι, όταν ένας μεταφραστής ή μια μεταφράστρια μεταφράζει προς τα ινδονησιακά, έχει πρόβλημα όσον αφορά την επιλογή του σωστού ισοδύναμου, εκτός βέβαια και αν προκύπτει από τα συμφραζόμενα το εάν το πρόσωπο που βγαίνει στη βροχή γνωρίζει ή δε γνωρίζει ότι βρέχει (σελ. 53). Ή, πάλι, σε παραδείγματα όπου το ισοδύναμο στη γλώσσα-στόχο είναι περισσότερο φορτισμένο συναισθηματικά από το λεξικό στοιχείο της γλώσσας-πηγής, κυρίως σε ευαίσθητα θέματα (θρησκεία, πολιτική, σεξ), όπως λόγου χάρη οι όροι homosexuality (ομοφυλοφιλία) και homosexual (ομοφυλόφιλος), που δεν είναι εγγενώς αρνητικοί στα αγγλικά –αν και κάποιες φορές χρησιμοποιούνται με αρνητικό πρόσημο– ενώ η συνήθης ισοδύναμη έκφραση στα αραβικά, shithuth jinsi (κατά λέξη: σεξουαλική διαστροφή), δύσκολα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε ουδέτερα συμφραζόμενα χωρίς να υποδηλώνει έντονη αποδοκιμασία. Γι’ αυτό, ένας λιγότερο επικριτικός και αρνητικός νεολογισμός έχει πλέον εισαχθεί στα αραβικά και κερδίζει διαρκώς έδαφος: mithliyuun, από το mithl, που σημαίνει «όμοιος» ή «παρόμοιος» (σελ. 55-56). Εξαιρετικό ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζει η αλληλεπίδραση του λεκτικού και οπτικού κώδικα σε ποικίλα είδη κειμένου, όπως η παιδική λογοτεχνία, τα κόμικς, ο κινηματογράφος και οι διαφημίσεις. Ορίστε, λόγου χάρη, ένα δείγμα αγγλικής διαφήμισης που είναι δύσκολο να μεταφραστεί: Does you does or does you don’t take access? 7 million outlets worldwide does (σελ. 143).

Αντί επιλόγου, η ακόλουθη επισήμανση από τον πρόλογο του Διονύση Γούτσου: «Αποτελεί, χωρίς υπερβολή, άθλο το έργο των μεταφραστριών, και ιδιαίτερα της επιστημονικής επιμελήτριας Τιτίκας Δημητρούλια, και συμβολή όχι μόνο στις ελληνικές μεταφραστικές σπουδές, αλλά και στην ελληνική γλωσσολογία. Για να δώσω μόνο ένα παράδειγμα, η ανάλυση της θεματικής δομής από την Baker και η ευφυής προσαρμογή της στα ελληνικά δεδομένα είναι ίσως η πιο ολοκληρωμένη πραγμάτευση του θέματος για τη γλώσσα μας» (σελ. 14).

Με άλλα λόγια
Ένα εγχειρίδιο για τη διδασκαλία της Μετάφρασης – 3η έκδοση
Mona Baker
Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια, Ευδοξία Ρέντα
Επιστημονική επιμέλεια: Τιτίκα Δημητρούλια
Δίαυλος
478 σελ.
ISBN 978-960-531-472-9
Τιμή €33,00

Η Ράνια Μπουμπουρή είναι δημοσιογράφος, επιμελήτρια εκδόσεων, μεταφράστρια και συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας.

Άλλα κείμενα:

• Η «Κάρι» του Στίβεν Κινγκ σε μια μοναδική προβολή στον «Δαναό»
• Σοφία Ανδρεοπούλου: συνέντευξη στη Ράνια Μπουμπουρή
• Ο Ίαν Ράνκιν στην Αθήνα, Παρασκευή 26/4
• Tanya Rosie: «Το κουκλόσπιτο των φίλων»
• Ευγένιος Τριβιζάς: «Ένας κατσούφης βασιλιάς»

Twitter