Irene Vallejo: «Πάπυρος»
Η «θύρα εισόδου» στον κόσμο των βιβλίων είναι για τον καθένα μια προσωπική υπόθεση, ή αλλιώς περιπέτεια, πολύμορφη, απαιτητική, απρόσμενη, ανατρεπτική, γεμάτη από απολαβές, θυσίες και εκπλήξεις. Πόσοι, όμως, από εμάς έχουμε αναζητήσει την ιστορία, την περιπέτεια ζωής των ίδιων των βιβλίων; Η Ιρένε Βαγέχο, με διακεκριμένες σπουδές στην Κλασική Φιλολογία, επιχειρεί στο σπουδαίο βιβλίο της να δείξει τα ίχνη των λέξεων μέσα στον χώρο και τον χρόνο, εκκινώντας από την εποχή που μόνον «έπεα πτερόεντα» συνιστούσαν την προφορική παράδοση, για να φτάσει στη σημερινή καταστροφολογία κάποιων που διαβλέπουν τη σταδιακή εξαφάνιση των γραπτών λέξεων μπροστά στην καταιγιστική επικράτηση της οθόνης και της ηλεκτρονικής πληροφορίας. Στο εκτενές δοκίμιό της –μια περιπέτεια γραφής από μόνο του– μας οδηγεί στην πιο ευφάνταστη (κι όμως αληθινή πέρα ως πέρα) ιστορία, που θέτει στον πρωταγωνιστικό ρόλο όχι τον άνθρωπο αλλά το δημιούργημά του, όχι τον εφευρέτη της γραφής αλλά τις ίδιες τις γραφόμενες λέξεις. Και κατορθώνει το σπουδαιότερο: μεταποιεί σταδιακά τον αναγνώστη της σε ερευνητή των βιβλίων, καθώς κάθε τόσο σταματά το διάβασμα για να επιβεβαιώσει μακρινές του μνήμες, να συμπληρώσει προφορικές και γραπτές αφηγήσεις/μαρτυρίες και (κυρίως αυτό) να ανατρέξει ο ίδιος σε βιβλία για να ανοίξει τον ιδιότυπο διάλογο με τη συγγραφέα του Πάπυρου. Εκτός, φυσικά, αν ο σύγχρονος αναγνώστης επιλέξει για μια ακόμη φορά την ευκολία της διαδικτυακής πληροφόρησης. Όσο, όμως, έχουμε ανοιχτό αυτό το «βιβλίο για το βιβλίο» μένουμε μέσα στις λέξεις του, ακολουθούμε τα βήματα μέσα στον χρόνο, απορούμε και θαυμάζουμε (έτσι με το ταυτόσημο των δύο λέξεων) για την αντοχή του μέσα σε περίπου τριάντα αιώνες και παρά τις ποικιλόμορφες διώξεις που υπέστη.
Η αφήγηση της Βαγέχο συνάδει απολύτως με τη φύση του θέματός της, δηλαδή καταργεί τη γραμμικότητα του χρόνου επιλέγοντας την αποσπασματική, θυμική και μνημονική εστίαση σε πρόσωπα και γεγονότα, παρεμβάλλει συχνά την προσωπική της εμπειρία σύνδεσης με τον κόσμο του βιβλίου και της γραφής, βρίσκει υπόγειες και υπόρρητες σχέσεις ανάμεσα σε ρεύματα, εποχές, συγγραφείς και έργα. Έτσι, αποδίδει με τον καλύτερο τρόπο τον πολυσύνθετο κόσμο των βιβλίων, που καθόλου δεν γνωρίζουν από όρια, επικοινωνώντας αναπάντεχα με όσα έχουν γραφεί αλλά και με όσα θα γραφούν· όπως άλλωστε και η σκέψη των ανθρώπων, την οποία αποτυπώνουν, από τη φύση της αγνοεί τις χωροχρονικές δεσμεύσεις.
Ανασυνθέτει με την αρωγή της φαντασίας και αναπαριστά το πλαίσιο της κάθε εποχής, μέσα στην οποία ο γραπτός λόγος δημιουργήθηκε, αναπτύχθηκε, κυνηγήθηκε και διαμορφώθηκε.
Στηριγμένη η Βαγέχο στα γερά θεμέλια της ιστορικής γνώσης, ταυτόχρονα γοητευμένη από τις προφορικές παραδόσεις και τα παραμύθια, δίνει τις δύο συντεταγμένες προκειμένου να βρεθεί ο «τόπος» αλλά και το «γενεαλογικό δέντρο» του βιβλίου. Η απλή (μαγική όμως) αλληλουχία των λέξεων που αποκτά μορφή σε μια προφορική αφήγηση θα είχε χαθεί, αν είχε μείνει μια ανάμνηση ανάσας, αν δεν ερχόταν η γραφή και το βιβλίο να διασώσουν με τον δικό τους τρόπο τον χώρο, τον χρόνο, τις λέξεις. Ανασυνθέτει με την αρωγή της φαντασίας και αναπαριστά το πλαίσιο της κάθε εποχής, μέσα στην οποία ο γραπτός λόγος δημιουργήθηκε, αναπτύχθηκε, κυνηγήθηκε και διαμορφώθηκε. Μια περιπλάνηση που θα σταθεί στα πεδία των μαχών του Αλέξανδρου, στα ανάκτορα της Κλεοπάτρας, στον διωγμό της γνώσης και τη δολοφονία της Υπατίας, στις βιβλιοθήκες (με εκτενή αναφορά στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας) και στα εργαστήρια αντιγραφής χειρογράφων, στις πυρές όπου κάηκαν απαγορευμένοι κώδικες και στα γκουλάγκ, στη βιβλιοθήκη του Σαράγεβο και στον υπόγειο λαβύρινθο της Οξφόρδης, όπως τον γνώρισε η ίδια. Ένα νήμα που ενώνει τους κλασικούς με τον σύγχρονο κόσμο, μια εικόνα ενιαία στην ουσία της.
Χωρισμένο σε δύο μέρη («Η Ελλάδα οραματίζεται το μέλλον», «Οι δρόμοι της Ρώμης»), ο Πάπυρος, το βραβευμένο και πολυμεταφρασμένο δοκίμιό της, τώρα από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο, σε εξαιρετική απόδοση και υποσημειώσεις από την Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, προσφέρει μια εικόνα του κόσμου όταν ακόμη ο προφορικός λόγος δημιουργούσε τη δική του ιστορία με τη συμβολή πολλών φωνών που αναπαρήγαγαν τα παραμύθια, τους θρύλους, τα τραγούδια, με τις αναπόφευκτες προσμείξεις, ή αποσιωπήσεις, διατηρώντας τον ρυθμό ως τρόπο απομνημόνευσης. «Πρόκειται», γράφει, «για ένα τεράστιο παράδοξο: καταγόμαστε από έναν κόσμο που χάθηκε, στον οποίο μπορούμε να ρίξουμε μια ματιά μόνο μετά την εξαφάνισή του. Η εικόνα που έχουμε για την προφορικότητα προέρχεται από τα βιβλία» (σ. 123). Αμφισβητείται έτσι η θεωρία του Σωκράτη (ανεπτυγμένη στον πλατωνικό διάλογο Φαίδρος) που αντικρούοντας τον θεό Θευθ και την εφεύρεση των γραμμάτων υποστηρίζει, μέσω του Αιγύπτιου βασιλιά Θαμούν, ότι τα γράμματα θα οδηγήσουν τον άνθρωπο σε εξασθένιση της μνήμης του κι έτσι στη λήθη. Ακριβώς το αντίθετο συνέβη.
Με τον τρόπο που γράφει αποκαλύπτει την αδήριτη ανάγκη που ώθησε σε μια σειρά επινοήσεων και εφευρέσεων, ώσπου ο γραπτός λόγος να φθάσει από τα χέρια των ολίγων εκλεκτών να γίνει κοινό κτήμα, πολύτιμο απόκτημα εκπαίδευσης και παιδείας. Νιώθεις διαβάζοντας πως το βιβλίο δεν είναι μόνο μια από τις σπουδαιότερες επινοήσεις του ανθρώπου αλλά ένα μέσο για να αποκτήσει την ποθητή του ελευθερία, απαλλαγμένος από προλήψεις, διεκδικώντας την ισότητα των γνώσεων και των ευκαιριών. Αλλά και ο τρόπος που αφηγείται, αφήνοντας στην άκρη το (ίσως αναμενόμενο για ανάλογη μορφή έργου) απόμακρο ακαδημαϊκό ύφος με την παράθεση στεγνών επιστημονικών γνώσεων, και επιλέγοντας την πιο ζωντανή αφήγηση, τόσο γνώριμη από τις εξιστορήσεις και τα παραμύθια, προσδίδει στο έργο της μια πολύτιμη ποιότητα, το κάνει οικείο και προσβάσιμο σε όλους. Σωστά επισημαίνει ο Mario Vargas Llosa: «Η αγάπη για τα βιβλία και το διάβασμα διαπερνά κάθε σελίδα αυτού του αριστουργήματος. Είμαι σίγουρος ότι θα διαβάζεται από τους σημερινούς αναγνώστες, αλλά και για πολλά χρόνια ακόμα».
Ολοκληρώνοντας το βιβλίο της, δοκίμιο όσο και παραμύθι, η Βαγέχο προτείνει τη συνέχειά του. Αν σ’ αυτό έδειξε τη γέννηση και τη διαμόρφωση του κόσμου των βιβλίων, απομένει κατά τη γνώμη της κάτι ακόμη σπουδαιότερο να φανεί, ο κόσμος των ανθρώπων, των αναγνωστών, ένα αφήγημα, όπως γράφει, «για το σιωπηλό πάθος τόσων ανθρώπων τους οποίους ενώνει αυτή η μυστηριώδης πίστη: αφηγήτριες, εφευρέτες, γραφείς, εικονογράφοι, βιβλιοθηκάριοι, μεταφράστριες, βιβλιοπώλες, πλανόδιοι πωλητές, λόγιοι, κατάσκοποι, εξεγερμένοι, ταξιδιώτες, μοναχές, σκλάβοι, τυχοδιώκτριες, εκδότες» (σ. 496-497).
Κι αν ο Πάπυρος μιλά για το μοναχικό ταξίδι, την περιπέτεια ζωής του βιβλίου, αυτό που προαναγγέλλει θα αφορά μια συλλογική πλέον περιπέτεια, θα μας αφορά όλους τους λάτρεις του βιβλίου. Η ίδια η Βαγέχο δεν αποδέχεται τους κακούς οιωνούς για τη σταδιακή εξαφάνιση του γραπτού λόγου. Πιστεύει, και το αποδεικνύει στο δοκίμιό της, πως ό,τι άντεξε μέσα στους αιώνες έχει πλέον κερδισμένη την αξία του, όσο και τη μακροημέρευσή του. Μακάρι!
Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα
Irene Vallejo
μετάφραση: Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη
Μεταίχμιο
σ. 544
ISBN: 978-618-03-2857-8
Τιμή: 19,90€
