Παρασκευάς Ματάλας: «Κοσμοπολίτες εθνικιστές»
Μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, η οποία πραγματεύεται την προσωπικότητα και το έργο του Μωρίς Μπαρρές, του Γάλλου λογοτέχνη και πολιτικού, τον οποίον αποκάλεσαν «απόστολο του εθνικισμού». Συγγραφέας είναι ο Παρασκευάς Ματάλας, επίκουρος καθηγητής της Σύγχρονης Ιστορίας, στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, ο οποίος πραγματοποίησε το συγκεκριμένο πόνημα μέσα από μια αναλυτική και τεκμηριωμένη έρευνα με εξαιρετικά πλούσια βιβλιογραφία, φωτίζοντας τη δράση αυτού του κοσμοπολίτη ακαδημαϊκού, ο οποίος επηρέασε πολλούς διανοούμενους σε όλον τον κόσμο, δημιουργώντας το δικό του ιδιόρρυθμο εθνικιστικό ρεύμα στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού. Λογοτέχνης πολυγραφότατος, μεγαλοαστός και πολιτικός, ο Μωρίς Μπαρρές ταξίδεψε σε πολλά μέρη δημιουργώντας μια θεωρία εθνικισμού, που ξεκινάει από την υπαρξιακή ανάλυση του εγώ και καταλήγει στη λογοτεχνία και την τέχνη.
Οι περισσότεροι «μαθητές» του Μπαρρές κατείχαν θέσεις στο διπλωματικό σώμα και είναι μάλιστα λογοτέχνες. Δηλαδή άτομα με γνωριμίες, οικονομική άνεση, μόρφωση και μια κοσμοπολίτικη οπτική, που υιοθετούν τις ιδέες του δασκάλου τους περί εξιδανίκευσης του πολέμου ενάντια στον διεθνισμό και τις οικουμενικές αξίες. Άρα, πρόκειται για έναν εθνικισμό αριστοκρατών, που αναδύεται από την αντίφαση και τα χαρακτηριστικά της κάθε χώρας, με τις δικές του ιδιομορφίες και τις συχνές μεταστροφές των οπαδών του. Ορίζεται σαν ένα είδος «λατρείας της γης και των νεκρών», η οποία μέσα από τις πολιτικές πράξεις και τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες βοηθά τον εθνικιστή να προσδιορίσει το αντικείμενο αυτής της λατρείας, το έθνος του, αλλά και τον ίδιο ως σκεπτόμενο άτομο.
Εκτός όμως από τον Δραγούμη, επηρεάστηκαν από τον Μπαρρές και οι περισσότεροι Έλληνες συγγραφείς της Γενιάς του ’30.
Το συγκεκριμένο βιβλίο, αν και αναφέρεται στις σχέσεις του Μπαρρές με τους ανά τον κόσμο οπαδούς του και κυρίως με τους Ιταλούς, Ισπανούς, Πορτογάλους, Λατινοαμερικάνους και Ανατολίτες, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά τη σχέση του Γάλλου ακαδημαϊκού με την Ελλάδα. Αφενός γιατί επηρέασε πολλούς Έλληνες διανοούμενους, εκ των οποίων ο πιο σημαντικός υπήρξε ο Ίων Δραγούμης, αφετέρου γιατί έγραψε, μετά το ταξίδι του στη χώρα μας, την άνοιξη του 1900, το αμφιλεγόμενο πόνημα Το ταξίδι της Σπάρτης, το οποίο κυκλοφόρησε στα 1906. Διατήρησε αλληλογραφία για μερικά χρόνια με τον Δραγούμη, που υπήρξε ο ξεναγός του στην Αττική. Και οι δύο κατείχαν μια σημαντική θέση στον ελληνικό και γαλλικό εθνικισμό αντίστοιχα, ενώ επιχείρησαν να τροφοδοτήσουν τα λογοτεχνικά τους κείμενα με την πολιτική ιδεολογία τους. Στον Δραγούμη όμως δεν υπάρχει ο αντισημιτισμός του Μπαρρές και ο εθνικισμός του περιβάλλεται από την προσωπική του αναζήτηση για μια νέα ελληνικότητα, της οποίας η διαδρομή ήταν βαθιά πνευματική. Με τον καιρό αυτή η σχέση δασκάλου και μαθητή ατόνησε και ο Δραγούμης ακολούθησε άλλη πορεία, ενώ ο πολιτικός του αντίπαλος Ελευθέριος Βενιζέλος εξυμνείται από τον Μπαρρές. Και είναι πραγματικά περίεργο ότι το βιβλίο του Το ταξίδι της Σπάρτης, στο οποίο αποκηρύσσει το αθηναϊκό ιδεώδες της κλασικής εποχής και αναγνωρίζει ως το ιδανικό τοπίο των ιδεών του τη Σπάρτη και τον Ταΰγετο, το στέλνει με αφιέρωση στον Βενιζέλο, στην οποία απολογείται για την προτίμησή του αυτή. Γράφει, λοιπόν, ο Μπαρρές στη συγκεκριμένη αφιέρωση:
«Πήγαινε, μικρό βιβλίο, να βεβαιώσεις τον ένδοξο Βενιζέλο ότι ένας περαστικός, που ήταν πολύ βιαστικός και δεν είχε κανέναν οδηγό, δεν μπόρεσε να μελετήσει μέσα στο υπέροχο σκηνικό του τον πάντα ζωντανό Ελληνισμό και να εκφράσεις στον Μεγάλο Κρητικό, που συνεχίζει την παράδοση των ηρώων, την ευγνωμοσύνη μου για Αυτόν που μπόρεσε να διατηρήσει αλλά και να κάνει να λάμψει το αιώνιο πνεύμα της φυλής του. Mωρίς Μπαρρές – Δεκέμβριος 1917»
Εκτός όμως από τον Δραγούμη, επηρεάστηκαν από τον Μπαρρές και οι περισσότεροι Έλληνες συγγραφείς της Γενιάς του ’30. Στο βιβλίο του Παρασκευά Ματάλα αναφέρονται με λεπτομέρειες αυτές οι επιδράσεις και κυρίως οι ταξιδιωτικές εντυπώσεις των τοπίων, οι οποίες με τον αιχμηρό τρόπο του Μπαρρές αισθητικοποιούν τον πόλεμο, την αρρενωπότητα, τη δύναμη. Στο παρακάτω κείμενο του Μυριβήλη είναι ολοφάνερη η επιρροή του Μπαρρές, όσον αφορά τον Ταϋγετο, το βουνό που υμνεί ο Γάλλος συγγραφέας στο Ταξίδι της Σπάρτης: «Ο Ταΰγετος είναι απερίγραπτος, αδύνατον να εκφραστεί χωρίς τη μουσική του Μπετόβεν. Τόσο πυκνή, τόσο κυριαρχική είναι η επιβολή του πάνω στην ψυχή του ανθρώπου. Είναι το ίδιο όπως αντικρίζεις ένα τεράστιο μνημείο μεγαλοφυΐας…»
Και ο Καζαντζάκης επίσης, μέσα στη θυελλώδη και αντιφατική του πορεία, επηρεάζεται από τον κοσμοπολίτικο εθνικισμό του Μπαρρές. Το 1937 κάνει ένα ταξίδι στην Πελοπόννησο, για λογαριασμό της εφημερίδας Καθημερινή, και γράφει 21 άρθρα, τα οποία θα δημοσιευτούν σε συνέχειες στην εφημερίδα. Τα άρθρα αυτά, στα οποία είναι ολοφάνερη η επίδραση του Μπαρρές, θα συγκεντρωθούν το 1961 με τον τίτλο «Μοριάς». Εκτός, όμως από τα ελληνικά τοπία που με την υπερβατική τους έννοια ενώνουν τον Μπαρρές με τον Καζαντζάκη, σημαντική θέση στην ιδεολογία τους κατέχουν ο Θεοτοκόπουλος και το Τολέδο. Καλλιτέχνης-σύμβολο μιας μυστικιστικής Ισπανίας ο Ελ Γκρέκο, και για τους δυο λογοτέχνες, οι οποίοι ενσωματώνουν σε ετούτον τον μυστικισμό και την πόλη όπου έζησε και δημιούργησε.
Μέσα στο βιβλίο του Παρασκευά Ματάλα, το οποίο είναι γραμμένο σε εξαιρετικά ελληνικά, ανακαλύπτει ο αναγνώστης πολλά ανάλογα κεφάλαια με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού παρουσιάζει τις διεθνείς διαδρομές αυτού του ελιτίστικου εθνικισμού, που οι οπαδοί του προσπάθησαν να τον μεταπλάσουν σε λογοτεχνία και τέχνη.
Κοσμοπολίτες εθνικιστές
Ο Μωρίς Μπαρρές και οι ανά τον κόσμο «μαθητές» του
Παρασκευάς Ματάλας
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
σ. 416
ISBN: 978-960-524-640-2
Τιμή: 20,00€
